لیست احکام

يجب على المكلّف قصد الإمساك عن المفطّرات المعهودة من أول الفجر إلى الغروب متقرّباً به إلى الله تعالى ، ويجوز الاكتفاء بقصد صوم تمام الشهر من أوله ، فلا يعتبر حدوث القصد المذكور في كل ليلة ، أو عند طلوع الفجر وإن كان يعتبر وجوده عنده ولو ارتكازاً. مسألة 485 : كما تعتبر النية في صيام شهر رمضان تعتبر في غيره من الصوم الواجب ، كصوم الكفارة والنذر والقضاء ، والصوم نيابة عن الغير ، ولو كان على المكلّف أقسام من الصوم الواجب وجب عليه التعيين زائداً على قصد القربة ، نعم لا حاجة إلى التعيين في شهر رمضان لأنّ الصوم فيه متعيّن بنفسه. مسألة 486 : يكفي في نية الصوم أن ينوي الإمساك عن المفطرات على نحو الإجمال ، ولا حاجة إلى تعيينها تفصيلاً. مسألة 487 : إذا لم تتحقّق منه نية الصوم في يوم من شهر رمضان لنسيان منه مثلاً ولم يأتِ بمفطر ، فإن تذكّر بعد الزوال وجب عليه على ــ الأحوط وجوباً ــ الإمساك بقية النهار بقصد القربة المطلقة والقضاء بعد ذلك ، وإن كان التذكّر قبل الزوال نوى الصوم واجتزأ به ، وكذا الحال في غيره من الواجب المعيّن ، وأما الواجب غير المعيّن فيمتدّ وقت نيّته إلى الزوال، والأحوط لزوماً عدم تأخيرها عنه ، وأما صوم النافلة فيمتدّ وقت نيّته إلى الغروب بمعنى أنّ المكلّف إذا لم يكن قد أتى بمفطر جاز له أن يقصد صوم النافلة ويمسك بقية النهار ولو كان الباقي شيئاً قليلاً ويحسب له صوم هذا اليوم. مسألة 488 : لو عقد نية الصوم ثم نوى الإفطار في وقت لا يجوز تأخير النية إليه عمداً ثم جدّد النية لم يجتزئ به على ــ الأحوط لزوماً ــ . مسألة 489 : إذا نوى ليلاً صوم الغد ، ثم نام ولم يستيقظ طول النهار صحّ صومه.

المفطرات و هی امور: الأوّل والثاني: تعمّد الأكل والشرب. ولا فرق في المأكول والمشروب بين المتعارف وغيره، ولا بين القليل والكثير. كما لا فرق في الأكل والشرب بين أن يكونا من الطريق العادي أو من غيره، فلو شرب الماء من أنفه بطل صومه. ويبطل الصوم ببلع الأجزاء الباقية من الطعام بين الأسنان اختياراً. مسألة 490 : لا يبطل الصوم بالأكل أو الشرب بغير عمد ، كما إذا نسي صومه فأكل أو شرب ، كما لا يبطل بما إذا وُجِرَ في حلقه بغير اختياره ونحو ذلك. مسألة 491 : لا يبطل الصوم بزرق الدواء أو غيره بالإبرة في العضلة أو الوريد ، كما لا يبطل بالتقطير في الأذن ، أو العين ولو ظهر أثر من اللون أو الطعم في الحلق ، وكذلك لا يبطل باستعمال البخاخ الذي يسهّل عملية التنفس إذا كانت المادة التي يبثّها تدخل المجرى التنفسي لا المريء. مسألة 492 : يجوز للصائم بلع ريقه اختياراً ما لم يخرج من فضاء فمه ، بل يجوز له جمعه في فضائه ثم بلعه. مسألة 493 : لا بأس على الصائم أن يبلع ما يخرج من صدره، أو ينزل من رأسه من الأخلاط ما لم يصل إلى فضاء الفم ، وإلاّ فالأحوط استحباباً تركه. مسألة 494 : يجوز للصائم الاستياك ، لكن إذا أخرج المسواك لا يردّه إلى فمه وعليه رطوبة إلاّ أن يبصق ما في فمه من الريق بعد الردّ أو تستهلك الرطوبة التي عليه في الريق. مسألة 495 : يجوز لمن يريد الصوم ترك تخليل الأسنان بعد الأكل ما لم يعلم بدخول شيء من الأجزاء الباقية بين الأسنان إلى الجوف في النهار ، وإلاّ وجب التخليل. مسألة 496 : لا بأس على الصائم أن يمضغ الطعام للصبي أو الحيوان ، وأن يذوق المرق ونحو ذلك مما لا يتعدّى إلى الحلق ، ولو اتّفق تعدّي شيء من ذلك إلى الحلق من غير قصد ولا علم بأنه يتعدّى قهراً أو نسياناً ، لم يبطل صومه. مسألة 497 : يجوز للصائم المضمضة بقصد الوضوء ، أو لغيره ما لم يبتلع شيئاً من الماء متعمّداً ، وينبغي له بعد المضمضة أن يبصق ريقه ثلاثاً. مسألة 498 : إذا أدخل الصائم الماء في فمه للتمضمض أو غيره فسبق إلى جوفه بغير اختياره ، فإن كان عن عطش كأن قصد به التبريد وجب عليه القضاء ، وأما في غير ذلك من موارد إدخال المائع في الفم أو الأنف وتعدِّيه إلى الجوف بغير اختيار فلا يجب القضاء ، وإن كان هو الأحوط الأولى فيما إذا كان ذلك في الوضوء لصلاة النافلة بل مطلقاً إذا لم يكن لوضوء صلاة الفريضة.

الثالث من المفطرات: تعمّد الكذب على الله أو على رسوله أو على أحد الأئمة المعصومين (عليهم السلام) على الأحوط لزوماً، والأحوط الأولى إلحاق الصدّيقة الطاهرة وسائر الأنبياء وأوصيائهم (عليهم السلام). مسألة 499 : إذا اعتقد الصائم صدق خبره عن الله ، أو عن أحد المعصومين (عليهم السلام) ثم انكشف له كذبه لم يبطل صومه ، نعم إذا أخبر عن الله أو عن أحد المعصومين (عليهم السلام) على سبيل الجزم غير معتمد على حجة شرعية مع احتمال كذب الخبر وكان كذباً في الواقع جرى عليه حكم التعمّد. مسألة 500 : من يلحن في قراءة القرآن المجيد تجوز له قراءته من دون قصد الحكاية عن القرآن المنزل ، ولا يبطل بذلك صومه.

الرابع من المفطّرات : تعمّد الارتماس في الماء على المشهور بين الفقهاء (رضوان الله عليهم) ، ولكن المختار أنه لا يضرّ بصحّة الصوم ، بل هو مكروه كراهة شديدة ، ولا فرق في ذلك بين رمس تمام البدن ورمس الرأس فقط ، ولا بأس بوقوف الصائم تحت المطر ونحوه وإن أحاط الماء بتمام بدنه. مسألة 501 : ــ الأحوط استحباباً ــ للصائم في شهر رمضان وفي غيره عدم الاغتسال برمس الرأس في الماء.

السادس من المفطّرات : الاستمناء بملاعبة أو تقبيل أو ملامسة أو غير ذلك ، بل إذا أتى بشيء من ذلك ، ولم يطمئنّ من نفسه بعدم خروج المني فاتّفق خروجه بطل صومه. مسألة 502 : إذا احتلم في شهر رمضان جاز له الاستبراء بالبول وإن تيقّن بخروج ما بقي من المني في المجرى ، من غير فرق بين كونه قبل الغسل أو بعده وإن كان الأحوط استحباباً الترك في الثانی.

السابع من المفطّرات : تعمّد البقاء على الجنابة حتى يطلع الفجر ويختصّ ذلك بصوم شهر رمضان (1) وبقضائه ، وأما في غيرهما من أقسام الصوم فلا يضرّ ذلك ، وإن كان الأحوط استحباباً تركه في سائر أقسام الصوم الواجب ، كما أنّ الأحوط الأولى عدم قضاء شهر رمضان في اليوم الذي يبقى فيه على الجنابة حتى يطلع الفجر من غير تعمّد. مسألة 503 : البقاء على حدث الحيض أو النفاس مع التمكّن من الغسل أو التيمّم مبطل لصوم شهر رمضان ، بل ولقضائه أيضاً على الأحوط لزوماً دون غيرهما. مسألة 504 : من أجنب في شهر رمضان ليلاً ، ثم نام قاصداً ترك الغسل فاستيقظ بعد طلوع الفجر جرى عليه حكم تعمّد البقاء على الجنابة وهكذا الحكم فيما لو نام متردّداً في الإتيان بالغسل على الأحوط لزوماً وأما إذا كان ناوياً للغسل مطمئنًّا بالانتباه في وقت يسع له ــ لاعتياد أو غيره ــ فاتّفق أنه لم يستيقظ إلاّ بعد الفجر فلا شيء عليه وصحّ صومه ، نعم إذا استيقظ ثم نام ولم يستيقظ حتى طلع الفجر وجب عليه القضاء ، وكذلك الحال في النومة الثالثة ، إلاّ أنّ الأحوط الأولى فيه أداء الكفّارة أيضاً. مسألة 505 : إذا أجنب في شهر رمضان ليلاً وأراد النوم ولم يكن مطمئنًّا بالاستيقاظ في وقت يسع الاغتسال قبل طلوع الفجر فالأحوط لزوماً أن يغتسل قبل النوم ، فإن نام ناوياً للغسل ولم يستيقظ فالأحوط وجوباً القضاء حتى في النومة الأولى ، بل الأحوط الأولى أداء الكفّارة أيضاً ولاسيّما في النومة الثالثة. مسألة 506 : إذا علم بالجنابة ونسي غسلها حتى طلع الفجر من نهار شهر رمضان كان عليه قضاؤه ، ولكن يجب عليه إمساك ذلك اليوم والأحوط لزوماً أن ينوي به القربة المطلقة ، ولا يلحق صيام غير شهر رمضان به في هذا الحكم حتى قضاؤه كما مرّ ، وإذا لم يعلم بالجنابة ، أو علم بها ونسي وجوب صوم الغد حتى طلع الفجر صحّ صومه ولا شيء عليه. مسألة 507 : إذا لم يتمكّن الجنب من الاغتسال ليلاً وجب عليه أن يتيمّم قبل الفجر بدلاً عن الغسل ، فإن تركه كان ذلك من تعمّد البقاء على الجنابة ، ولا يجب عليه أن يبقى مستيقظاً بعده حتى يطلع الفجر وإن كان ذلك أحوط. مسألة 508 : حكم المرأة في الاستحاضة القليلة حكم الطاهرة ، وهكذا في الاستحاضة المتوسطة والكثيرة ، فلا يعتبر الغسل في صحّة صومهما ، وإن كان الأحوط استحباباً أن تراعيا فيه الإتيان بالأغسال النهارية التي للصلاة. .... (1) بالنظر إلى احتمال أن يكون وجوب القضاء في تعمّد البقاء على الجنابة إلى طلوع الفجر في شهر رمضان عقاباً مفروضاً على الصائم لا من جهة بطلان صيامه، فاللازم أن يراعي الاحتياط في النيّة بأن يمسك عن المفطرات في ذلك اليوم بقصد القربة المطلقة من دون تعيين كونه صوماً شرعيّاً أو لمجرّد التأدّب.

الثامن من المفطّرات : تعمّد إدخال الغبار ، أو الدخان الغليظين في الحلق على الأحوط لزوماً ولا بأس بغير الغليظ منهما ، وكذا بما يتعسّر التحرّز عنه عادة كالغبار المتصاعد بإثارة الهواء.

التاسع من المفطّرات : تعمّد القيء ولو للضرورة؛ ويجوز التجشّؤ للصائم وإن احتمل خروج شيء من الطعام أو الشراب معه ، ــ والأحوط لزوماً ــ ترك ذلك مع اليقين بخروجه ما لم يصدق عليه التقيّؤ وإلاّ فلا يجوز. مسألة 509 : لو خرج شيء من الطعام ، أو الشراب بالتجشّؤ ، أو بغيره إلى حلق الصائم قهراً فابتلعه ثانياً بطل صومه على الأحوط لزوماً.

العاشر من المفطّرات: تعمّد الاحتقان بالماء ، أو بغيره من المائعات ولو للضرورة ولا بأس بغير المائع ، كما لا بأس بما تستدخله المرأة من المائع أو الجامد في مهبلها. تذييل: المفطِّرات المتقدِّمة ــ عدا الأكل والشرب والجماع ــ إنما تبطل الصوم إذا ارتكبها العالم بمفطِّريتها ، أو الجاهل المقصِّر ، وكذا غير المقصِّر إذا كان متردِّداً ، ولا توجب البطلان إذا صدرت عن المعتمد في عدم مفطِّريتها على حجة شرعية ، أو عن الجاهل المركّب إذا كان قاصراً.

مسألة 1013: يكره للصائم فيما ذكره الفقهاء (رض) ملامسة الزوجة وتقبيلها وملاعبتها إذا كان واثقاً من نفسه بعدم الإنزال، وإن قصد الإنزال كان من قصد المفطر. ويكره له الاكتحال بما يصل طعمه أو رائحته إلى الحلق كالصبر والمسك. وكذا دخول الحمام إذا خشي الضعف، وإخراج الدم المضعِّف، والسعوط مع عدم العلم بوصوله إلى الحلق، وشمِّ كل نبت طيب الريح، وبلّ الثوب على الجسد، وجلوس المرأة في الماء، والحقنة بالجامد، وقلع الضرس بل مطلق إدماء الفم، والسواك بالعود الرطب، والمضمضة عبثاً، وإنشاد الشعر إلا في مراثي الأئمة (ع) ومدائحهم. وفي الخبر: «إذا صمتم فاحفظوا ألسنتكم عن الكذب، وغضوا أبصاركم ولا تنازعوا ولا تحاسدوا ولا تغتابوا ولا تماروا ولا تكذبوا ولا تباشروا ولا تخالفوا ولا تغضبوا ولا تسابّوا ولا تشاتموا ولا تنابزوا ولا تجادلوا ولا تباذوا ولا تظلموا ولا تسافهوا ولا تزاجروا ولا تغفلوا عن ذكر الله تعالى»؛ والحديث طويل.

مسألة 515: من أفطر في شهر رمضان لعذر من سفر أو مرض ونحوهما وجب عليه القضاء في غيره من أيام السنة إلاّ يومي العيدين (الفطر والأضحى) ، فلا يجوز الصوم فيهما قضاءً وغير قضاء من سائر أقسام الصوم حتى النافلة. مسألة 516: من أكره في نهار شهر رمضان على الأكل أو الشرب أو الجماع أو اقتضت التقية ارتكابها ، أو اضطّر إليها أو إلى القيء أو الاحتقان جاز له الإفطار بها ــ مع الاقتصار فيه على مقدار الضرورة على الأحوط وجوباً ــ ولكن يبطل صومه ويجب عليه القضاء ، بل الأحوط لزوماً القضاء في الإكراه والاضطرار إلى الإفطار بغير المذكورات أيضاً. مسألة 517: تقدّمت جملة من الموارد التي يجب فيها القضاء فقط والبقية كما يلي: 1. ما إذا أَخلّ بالنية في شهر رمضان ولكنه لم يرتكب شيئاً من المفطّرات المتقدّمة. 2. ما إذا ارتكب شيئاً من المفطّرات من دون فحص عن طلوع الفجر ، فانكشف طلوعه حين الإفطار ، فإنه يجب عليه القضاء مع الإمساك بقية يومه برجاء المطلوبية على الأحوط لزوماً وأما إذا فحص ولم يظهر له طلوع الفجر فأتى بمفطر ثم انكشف طلوعه صحّ صومه ولا شيء عليه. 3. ما إذا أتى بمفطر معتمداً على من أخبره ببقاء الليل ، أو على الساعة ونحوها ثم انكشف خلافه ، فإنه يجب عليه القضاء مع الإمساك في بقية النهار برجاء المطلوبية على الأحوط لزوماً. 4. ما إذا أُخبر بطلوع الفجر فأتى بمفطّر بزعم أن المخبر إنما أَخبر مزاحاً ثم انكشف أنّ الفجر كان طالعاً ، وحكمه ما تقدّم في الفقرة (3). 5. ما إذا أخبر من يُعتمد على قوله شرعاً ــ كالبينة ــ عن دخول الليل فأفطر وانكشف خلافه ، وأما إذا كان المخبر ممن لا يُعتمد على قوله ومع ذلك أفطر إهمالاً وتسامحاً وجبت الكفارة أيضاً إلاّ إذا انكشف أنّ الإفطار كان بعد دخول الليل. 6. ما إذا أفطر الصائم باعتقاد دخول الليل ثم انكشف عدمه ، حتى فيما إذا كان ذلك من جهة الغيم في السماء على الأحوط لزوماً.

مسألة 518: لا يُعتبر الترتيب ولا الموالاة في القضاء ، فيجوز التفريق فيه ، كما يجوز قضاء ما فات ثانياً قبل أن يقضي ما فاته أولاً. مسألة 519: الأحوط الأولى أن يقضي ما فاته في شهر رمضان لعذر أو بغير عذر أثناء سنته إلى رمضان الآتي ، ولا يؤخّره عنه ، ولو أخّره عمداً وجب أن يكفّر عن كل يوم بالتصدق بمدّ من الطعام ، سواء فاته صوم شهر رمضان لعذر أم بدونه؛ على الأحوط لزوماً في الصورة الثانية ، كما أنّ الأحوط وجوباً أداء الكفّارة مع التأخير في القضاء بغير عمد في الصورتين ، ولو فاته الصوم لمرض واستند التأخير في قضائه إلى استمرار المرض إلى رمضان الآتي ، بحيث لم يتمكّن المكلّف من القضاء في مجموع السنة سقط وجوب القضاء ولزمته الفدية فقط ، وهي بمقدار الكفارة المذكورة. مسألة 520: يجوز الإفطار في قضاء شهر رمضان قبل الزوال ولا يجوز بعده، ولو أفطر لزمته الكفارة ، وهي إطعام عشرة مساكين يعطي كل واحد منهم مدًّا من الطعام ، فلو عجز عنه صام بدله ثلاثة أيام ، هذا إذا لم يكن القضاء في ذلك اليوم متعيّناً عليه بنذر أو نحوه ، وإلاّ لم يجز الإفطار فيه مطلقاً ، كما هو الحكم في غيره من الواجب المعيّن بل قد تترتّب الكفّارة على ذلك كالإفطار في الصوم المعيّن بالنذر ، وأما الواجب الموسّع ــ غير القضاء عن النفس ــ فيجوز الإفطار فيه قبل الزوال وبعده والأولى أن لا يفطر بعد الزوال ، ولاسيّما إذا كان الواجب هو قضاء صوم شهر رمضان عن غيره بإجارة أو غير إجارة. مسألة 521 : من فاته صيام شهر رمضان لعذر أو غيره ولم يقضه مع التمكّن منه حتى مات فالأحوط وجوباً أن يقضيه عنه ولده الأكبر بالشرطين المتقدّمين في المسألة (448). ويجزي عن القضاء التصدق بمدّ من الطعام عن كل يوم ، والأحوط الأولى ذلك في الأم أيضاً ، وما ذكرناه في المسألة (448) إلى المسألة (453) من الأحكام الراجعة إلى قضاء الصلوات يجري في قضاء الصوم أيضاً. مسألة 522 : إذا فاته صوم شهر رمضان لمرض ، أو حيض أو نفاس ولم يتمكّن من قضائه ــ كأن مات قبل البرء من المرض ، أو النقاء من الحيض أو النفاس ، أو بعد ذلك قبل مضي زمان يصحّ منه قضاؤه فيه ــ لم يقضَ عنه.

مسألة 1038: إذا سافر قبل الزوال جاز له الإفطار بل وجب على الأحوط لزوماً خصوصاً إذا كان ناوياً للسفر من الليل، وإن كان السفر بعده جاز له إتمام الصيام بل وجب على الأحوط لزوماً ولا سيّما إذا لم يكن ناوياً للسفر من الليل. وإذا كان مسافراً ولم يتناول المفطر حتى دخل بلده أو بلداً نوى فيه الإقامة، فإن كان دخوله قبل الزوال صام يومه على الأحوط وجوباً ويجتزئ به، وإن كان بعده لم يجب عليه صيامه، ولو صام لم يجتزئ به على الأحوط لزوماً، وإذا تناول المفطر في سفره ثم دخل بلده مثلا استحب له الإمساك إلى الغروب. مسألة 1039: المناط في الشروع في السفر قبل الزوال وبعده ــ وكذا في الرجوع منه ــ هو البلد لا حدّ الترخص، نعم لا يجوز الإفطار للمسافر إلا بعد الوصول إلى حد الترخص فلو أفطر قبله عالماً بالحكم وجبت الكفارة. مسألة 1040: يجوز السفر في شهر رمضان اختياراً ولو للفرار من الصوم ولكنه مكروه، إلا في حج أو عمرة، أو غزو في سبيل الله، أو مال يخاف تلفه، أو إنسان يخاف هلاكه. وإذا كان على المكلف صوم واجب معين لم يجز له السفر إذا كان واجباً بإيجار ونحوه، وكذا الثالث من أيام الاعتكاف، ويجوز فيما إذا كان واجباً بالنذر، وفي إلحاق اليمين والعهد به إشكال فلا يترك مراعاة الاحتياط في ذلك. مسألة 1041: يجوز للمسافر التملي من الطعام والشراب وكذا الجماع في النهار على كراهة في الجميع والأحوط استحباباً الترك ولا سيما في الجماع.

مسألة 1026: يشترط في صحة الصوم أمور: 1 ــ الإسلام، فلا يصح الصوم من الكافر، نعم إذا أسلم في نهار شهر رمضان ولم يأت بمفطر قبل إسلامه فالأحوط لزوما أن يمسك بقية يومه بقصد ما في الذمة وأن يقضيه إن لم يفعل ذلك، وأما الإيمان فلا يعتبر في الصحة ــ بمعنى سقوط التكليف ــ وإن كان معتبرا في استحقاق المثوبة. 2 ــ العقل وعدم الإغماء، فلو جُنَّ أو أغمي عليه بحيث فاتت منه النية المعتبرة في الصوم وأفاق أثناء النهار لم يصح منه صوم ذلك اليوم، نعم إذا كان مسبوقاً بالنية في الفرض المذكور فلا يترك مراعاة مقتضى الاحتياط فيه علی ما سبق. 3 ــ الطهارة من الحيض والنفاس، فلا يصح من الحائض والنفساء ولو كان الحيض أو النفاس في جزء من النهار. 4 ــ عدم الإصباح جنباً، أو على حدث الحيض أو النفاس كما تقدم. 5 ــ أن لا يكون مسافراً سفراً يوجب قصر الصلاة، فإنه لا يجوز له أداء الصوم الواجب، إلا في ثلاثة مواضع: أحدها: الثلاثة أيام وهي التي بعض العشرة التي تكون بدل هدي التمتع لمن عجز عنه. ثانيها: صوم الثمانية عشر يوماً، التي هي بدل البدنة كفارة لمن أفاض من عرفات قبل الغروب. ثالثها: صوم النافلة في وقت معين، المنذور إيقاعه في السفر أو الأعم منه ومن الحضر. وكذلك لا يجوز الصوم المندوب في السفر، إلا ثلاثة أيام للحاجة في المدينة، والأحوط لزوماً أن يكون ذلك في الأربعاء والخميس والجمعة. مسألة 1027: يصح الصوم من المسافر الجاهل ــ سواء أكان جهله بأصل الحكم أم بالخصوصيات أم بالموضوع ــ وإن علم في الأثناء بطل، ولا يصح الصوم من المسافر الناسي على الأحوط لزوماً. مسألة 1028: يصح الصوم من المسافر الذي حكمه التمام كناوي الإقامة والمسافر سفر معصية ونحوهما، ولا يصح ممن يتخير بين القصر والتمام وهو المسافر في الأماكن الأربعة: مكة المكرمة والمدينة المنورة والكوفة وحرم الحسين (عليه السلام). مسألة 1029: لا يصح الصوم من المريض ــ ومنه الأرمد ــ إذا كان يتضرر به لإيجابه شدته أو طول برئه أو شدة ألمه، كل ذلك بالمقدار المعتد به الذي لم تجر العادة بتحمل مثله، ولا فرق بين حصول اليقين بذلك والظن والاحتمال الموجب لصدق الخوف المستند إلى المناشئ العقلائية، وكذا لا يصح الصوم من الصحيح إذا خاف حدوث المرض فضلاً عما إذا علم ذلك، أما المريض الذي لا يتضرر من الصوم فيجب عليه ويصح منه. مسألة 1030: لا يكفي الضعف في جواز الإفطار ولو كان مفرطاً إلا أن يكون حرجياً بحدّ لا يحتمل عادة فيجوز الإفطار ويجب القضاء بعد ذلك، وكذا إذا أدّى الضعف إلى العجز عن العمل اللازم للمعاش مع عدم التمكن من غيره، أو كان العامل بحيث لا يتمكن من الاستمرار على الصوم لغلبة العطش، والأحوط لزوما فيهم الاقتصار في الأكل والشرب على مقدار الضرورة والإمساك عن الزائد. مسألة 1031: إذا صام لاعتقاد عدم الضرر فبان الخلاف ففي صحة صومه إشكال وإن كان الضرر بحدّ لا يحرم ارتكابه مع العلم به فلا يترك مراعاة مقتضى الاحتياط في ذلك، وإذا صام باعتقاد الضرر أو خوفه بطل، إلا إذا كان قد تمشى منه قصد القربة فإنه يحكم بصحته عندئذٍ إذا بان عدم الضرر بعد ذلك. مسألة 1032: قول الطبيب إذا كان يوجب الظن بالضرر أو احتماله الموجب لصدق الخوف جاز لأجله الإفطار، ولا يجوز الإفطار بقوله في غير هذه الصورة، وإذا قال الطبيب: لا ضرر في الصوم، وكان المكلف خائفاً جاز له الإفطار، بل يجب إذا كان الضرر المتوهم بحدٍّ محرم، وإلا فيجوز له الصوم رجاءً ويجتزئ به لو بان عدم الضرر بعد ذلك. مسألة 1033: إذا برئ المريض قبل الزوال ولم يتناول المفطر فالأحوط لزوما أن ينوي ويصوم ويقضي بعد ذلك. مسألة 1034: يصح الصوم من الصبي المميز كغيره من العبادات. مسألة 1035: لا يجوز التطوع بالصوم ــ و ان کان منذورا ــ لمن عليه قضاء شهر رمضان، نعم إذا نسي أو جهل أن عليه قضاءه فصام تطوعاً فذكر أو علم بعد الفراغ صحّ صومه. ويجوز التطوع لمن عليه صوم واجب لكفارة أو قضاء منذور أو إجارة أو نحوها، كما أنه يجوز أن يصوم الفريضة عن غيره وإن كان عليه قضاء شهر رمضان. مسألة 1036: يشترط في وجوب الصوم: البلوغ، والعقل، والحضر، وعدم الإغماء، وعدم المرض، والخلّو من الحيض والنفاس. مسألة 1037: لو صام الصبيّ تطوّعاً وبلغ في الأثناء ولو قبل الزوال لم يجب عليه الإتمام وإن كان هو الأحوط استحباباً، ولو أفاق المجنون أو المغمى عليه أثناء النهار وكان مسبوقاً بالنية فالأحوط لزوماً أن يتم صومه وأن يقضيه إن لم يفعل ذلك.

وردت الرخصة في إفطار شهر رمضان لأشخاص: (منهم) الشيخ والشيخة وذو العطاش إذا تعذر عليهم الصوم، وكذلك إذا كان فيه حرج ومشقة عليهم ولكن يلزمهم حينئذٍ الفدية عن كل يوم بمدّ من الطعام، والأفضل كونها من الحنطة، بل كونها مدين، بل هو أحوط استحباباً، ولا يجب عليهم القضاء لاحقاً مع التمكن منه وإن كان ذلك أحوط استحباباً. و(منهم) الحامل المقرب التي يضر بها الصوم أو يضر حملها، والمرضعة قليلة اللبن إذا أضرّ بها الصوم أو أضرّ بالولد، وعليهما القضاء بعد ذلك، كما أن عليهما الفدية أيضاً، ولا يجزئ الإشباع عن التصدق بالمد في الفدية من غير فرق بين مواردها. *مسألة 1042: لا فرق في المرضعة بين أن يكون الولد لها، وأن يكون لغيرها، والأحوط لزوماً الاقتصار على صورة انحصار الإرضاع بها بأن لم يكن هناك طريق آخر لإرضاع الطفل ولو بالتبعيض من دون مانع أو بالإرضاع الصناعي، وإلا لم يجز لها الإفطار.

يثبت الهلال بالعلم الحاصل من الرؤية أو التواتر أو غيرهما، وبالاطمئنان الحاصل من الشياع أو غيره من المناشئ العقلائية، وبمضي ثلاثين يوماً من هلال شعبان فيثبت هلال شهر رمضان، أو ثلاثين يوماً من هلال رمضان فيثبت هلال شوال، وبشهادة عدلين، ولا يثبت بشهادة النساء، ولا بشهادة العدل الواحد ولو مع اليمين، ولا بقول المنجمين، ولا بغيبوبته بعد الشفق ليدل على أنه لليلة السابقة، ولا بشهادة العدلين إذا لم يشهدا بالرؤية، ولا برؤيته قبل الزوال ليكون يوم الرؤية من الشهر اللاحق، ولا بتطوق الهلال ليدل على أنه لليلة السابقة، كما لا يثبت بحكم الحاكم وإن لم يعلم خطؤه ولا خطأ مستنده، نعم إذا أفاد حكمه أو الثبوت عنده الاطمئنان بالرؤية في البلد أو فيما بحكمه اعتمد عليه. مسألة 1043: لا تختص حجية البينة (شهادة العدلين) بالقيام عند الحاكم، بل كل من علم بشهادتها عوّل عليها، ولكن يعتبر عدم العلم أو الاطمئنان باشتباهها وعدم وجود معارض لشهادتها ولو حكماً، كما إذا استهل جماعة كبيرة من أهل البلد فادّعى الرؤية منهم عدلان فقط، أو استهل جمع ولم يدّع الرؤية إلا عدلان ولم يره الآخرون وفيهم عدلان يماثلانهما في معرفة مكان الهلال وحدّة النظر، مع فرض صفاء الجو وعدم وجود ما يحتمل أن يكون مانعاً عن رؤيتهما، فإن في مثل ذلك لا عبرة بشهادة البينة. مسألة 1044: إذا رئي الهلال في بلد كفى في الثبوت في غيره مع اشتراكهما في الأفق بمعنى كون الرؤية الفعلية في البلد الأول ملازماً للرؤية في البلد الثاني لولا المانع من سحاب أو غيم أو جبل أو نحو ذلک.

مسألة 1063: الصوم من المستحبات المؤكدة، وقد ورد أنه جنة من النار، وزكاة الأبدان، وبه يدخل العبد الجنة، وأن نوم الصائم عبادة ونَفسَه وصمته تسبيح، وعمله متقبل، ودعاءه مستجاب، وخلوف فمه عند الله تعالى أطيب من رائحة المسك، وتدعو له الملائكة حتى يفطر، وله فرحتان فرحة عند الإفطار وفرحة حين يلقى الله تعالى. مسألة 1064: أفراد الصوم المندوب كثيرة، وعدّ من المؤكد منه صوم ثلاثة أيام من كل شهر، والأفضل في كيفيتها أول خميس من الشهر، وآخر خميس منه، وأول أربعاء من العشر الأواسط، وصوم يوم الغدير، فإنه يعدل ــ كما في بعض الروايات ــ مائة حجة ومائة عمرة مبرورات متقبلات، وصوم يوم مولد النبي (صلى الله عليه وآله) ويوم مبعثه، ويوم دحو الأرض ــ وهو الخامس والعشرون من ذي القعدة ــ ويوم عرفة لمن لا يضعفه عن الدعاء مع عدم الشك في الهلال، ويوم المباهلة وهو الرابع والعشرون من ذي الحجة، وتمام رجب، وتمام شعبان، وبعض كل منهما على اختلاف الأبعاض في مراتب الفضل، ويوم النوروز، وأول يوم المحرم وثالثه وسابعه، وكل خميس وكل جمعة إذا لم يصادفا عيداً. مسألة 1065: يكره الصوم في موارد: منها الصوم يوم عرفة لمن خاف أن يضعفه عن الدعاء، والصوم فيه مع الشك في الهلال بحيث يحتمل كونه عيد أضحى، وصوم الضيف تطوعاً أو لواجب غير معين بدون إذن مضيفه، وصوم الولد نافلة من غير إذن والده. مسألة 1066: يحرم صوم العيدين، وأيام التشريق لمن كان بمنى ناسكاً كان أم لا، ويوم الشك على أنه من شهر رمضان، ونذر المعصية بأن ينذر الصوم على تقدير فعل الحرام شكراً، أما زجراً فلا بأس به، وصوم الوصال وهو صوم يوم وليلة إلى السحر أو صوم يومين بلا إفطار في البين. ولا بأس بتأخير الإفطار ولو إلى الليلة الثانية إذا لم يكن عن نية الصوم، والأحوط استحباباً اجتنابه. مسألة 1067: الأحوط استحباباً أن لا تصوم الزوجة تطوعاً أو لواجب غير معين بدون إذن الزوج وإن كان يجوز لها ذلك إذا لم يمنع عن حقه، ولا يترك الاحتياط بتركها الصوم إذا نهاها زوجها عنه وإن لم يكن مزاحماً لحقه.

*مسأله ۱۵۲۹ ـ لازم نیست انسان نیت روزه را از قلب خود بگذارند، یا مثلاً بگوید فردا را روزه میگیرم، بلکه همین‌قدر که بنا داشته باشد برای تذلل در پیشگاه خداوند عالم از اذان صبح تا مغرب کاری که روزه را باطل میکند انجام ندهد کافی است، و برای آنکه یقین کند تمام این مدت را روزه بوده، باید مقداری پیش از اذان صبح، و مقداری هم بعد از مغرب از انجام کاری که روزه را باطل میکند خودداری نماید. *مسأله ۱۵۳۰ ـ انسان می‌تواند در هر شب از ماه رمضان برای روزه فردای آن نیت کند. *مسأله ۱۵۳۱ ـ آخرین وقت نیت روزه ماه رمضان برای شخص ملتفت، هنگام اذان صبح است به این معنی که ـ بنا بر احتیاط واجب ـ باید هنگام صبح امساک او همراه با قصد روزه باشد هرچند در ضمیر ناخود آگاه. *مسأله ۱۵۳۲ ـ کسی که کارهایی که روزه را باطل میکند انجام نداده باشد، در هر وقت از روز نیت روزه مستحبی بکند، هرچند فاصله کمی تا مغرب باشد، روزه او صحیح است. *مسأله ۱۵۳۳ ـ کسی که پیش از اذان صبح در روزه ماه رمضان، و همچنین در روزه واجبی که زمانش معین است بدون نیت روزه خوابیده است، اگر پیش از ظهر بیدار شود و نیت کند، روزه او صحیح است. و اگر بعد از ظهر بیدار شود، باید احتیاطاً بقیه روزه را به قصد قربت مطلقه امساک کند، و روزه آن روز را نیز قضا نماید. *مسأله ۱۵۳۴ ـ اگر بخواهد روزه قضا یا کفاره بگیرد باید آن را معین نماید، مثلاً نیت کند که روزه قضا یا روزه کفاره میگیرم، ولی در ماه رمضان لازم نیست نیت کند که روزه ماه رمضان میگیرم، بلکه اگر نداند ماه رمضان است، یا فراموش نماید و روزه دیگری را نیت کند، روزه ماه رمضان حساب می‌شود. و در روزه نذر و مانند آن، قصد نذر لازم نیست. *مسأله ۱۵۳۵ ـ اگر بداند ماه رمضان است و عمداً نیت روزه غیر رمضان کند، روزه‌ای که قصد کرده است حساب نمیشود، و همچنین روزه ماه رمضان حساب نمیشود، اگر آن قصد با قصد قربت منافات داشته باشد، بلکه اگر منافات هم نداشته باشد ـ بنا بر احتیاط ـ روزه ماه رمضان حساب نمیشود. *مسأله ۱۵۳۶ ـ اگر مثلاً به نیت روز اوّل ماه روزه بگیرد، بعد بفهمد دوّم یا سوّم بوده، روزه او صحیح است. *مسأله ۱۵۳۷ ـ اگر پیش از اذان صبح نیت کند و بیهوش شود و در بین روز به هوش آید، بنا بر احتیاط واجب باید روزه آن روز را تمام نماید، و اگر تمام نکرد قضای آن را بجا آورد. امّا در مورد بیهوشی که مقدّمات آن اختیاری بوده (مثل فردی که برای عمل جراحی، خود را در اختیار دکترِ بیهوشی قرار می‌‌دهد) احتیاط واجب آن است که روزه را تمام نموده و قضای آن را هم به‌جا آورد. *مسأله ۱۵۳۸ ـ اگر پیش از اذان صبح نیت کند و مست شود و در بین روزه، به هوش آید، احتیاط واجب آن است که روزه آن روز را تمام کند و قضای آن را هم بجا آورد. *مسأله ۱۵۳۹ ـ اگر پیش از اذان صبح نیت کند و بخوابد و بعد از مغرب بیدار شود، روزه‌اش صحیح است. *مسأله ۱۵۴۰ ـ اگر نداند یا فراموش کند که ماه رمضان است و پیش از ظهر ملتفت شود، چنانچه کاری که روزه را باطل میکند انجام داده باشد، روزه او باطل میباشد. ولی باید تا مغرب کاری که روزه را باطل میکند انجام ندهد، و بعد از رمضان هم آن روزه را قضا نماید. و اگر بعد از ظهر ملتفت شود که ماه رمضان است و کاری که روزه را باطل می کند انجام نداده باشد بنا بر احتیاط واجب نیت روزه کند رجاءً و بعد از رمضان هم آن را قضا کند. و اما اگر پیش از ظهر ملتفت شود و کاری که روزه را باطل میکند انجام نداده باشد باید نیت روزه کند و روزه‌اش صحیح است. *مسأله ۱۵۴۱ ـ اگر بچه پیش از اذان صبح ماه رمضان بالغ شود، باید روزه بگیرد، و اگر بعد از اذان بالغ شود، روزه آن روز بر او واجب نیست، ولی اگر قصد روزه مستحبی کرده باشد احتیاط مستحب این است که آن را تمام کند. *مسأله ۱۵۴۲ ـ کسی که برای بجا آوردن روزه میتی اجیر شده، یا روزه کفاره دارد، اگر روزه مستحبی بگیرد اشکال ندارد، ولی کسی که روزه قضای ماه رمضان دارد، نمی‌تواند روزه مستحبّی بگیرد، هرچند آن روزه مستحبی را نذر کرده باشد و چنانچه فراموش کند و روزه مستحبّی بگیرد در صورتی که پیش از ظهر یادش بیاید، روزه مستحبی او به هم میخورد و می‌تواند نیت خود را به روزه قضا برگرداند، و اگر بعد از ظهر ملتفت شود، روزه او ـ بنا بر احتیاط ـ باطل است. و اگر بعد از مغرب یادش بیاید روزه‌اش صحیح است. *مسأله ۱۵۴۳ ـ اگر غیر از روزه ماه رمضان روزه معین دیگری بر انسان واجب باشد، مثلاً نذر کرده باشد که روز معینی را روزه بگیرد، چنانچه عمداً تا اذان صبح نیت نکند، روزه‌اش باطل است، و اگر نداند که روزه آن روز بر او واجب است، یا فراموش کند و پیش از ظهر یادش بیاید، چنانچه کاری که روزه را باطل میکند انجام نداده باشد و نیت کند روزه او صحیح است. و اگر بعد از ظهر یادش بیاید احتیاطی را که در روزه ماه رمضان گفته شد مراعات نماید. *مسأله ۱۵۴۴ ـ اگر برای روزه واجب غیر معینی مثل روزه کفّاره عمداً تا نزدیک ظهر نیت نکند اشکال ندارد، بلکه اگر پیش از نیت تصمیم داشته باشد که روزه نگیرد، یا تردید داشته باشد که بگیرد یا نه، چنانچه کاری که روزه را باطل می‌کند انجام نداده باشد و پیش از ظهر نیت کند، روزه او صحیح است. *مسأله ۱۵۴۵ ـ اگر در روز ماه رمضان، کافر، مسلمان شود، و از اذان صبح تا آن وقت کاری که روزه را باطل میکند انجام نداده باشد ـ بنا بر احتیاط واجب ـ باید به قصد «ما فی الذمّه» تا آخر روز امساک کند، و اگر چنین نکرد آن روز را قضا کند. *مسأله ۱۵۴۶ ـ اگر در وسط روز ماه رمضان پیش از ظهر مریض خوب شود و تا آن وقت کاری که روزه را باطل میکند انجام نداده باشد ـ بنا بر احتیاط واجب ـ باید نیت روزه کند و آن روز را روزه بگیرد. و چنانچه بعد از ظهر خوب شود، روزه آن روز بر او واجب نیست، و باید آن را قضا کند. *مسأله ۱۵۴۷ ـ روزی را که انسان شک دارد آخر شعبان است یا اوّل رمضان، واجب نیست روزه بگیرد و اگر بخواهد روزه بگیرد، نمی‌تواند نیت روزه ماه رمضان کند، ولی اگر نیت کند که اگر ماه رمضان است روزه رمضان، و اگر ماه رمضان نیست، روزه قضا یا مانند آن باشد، روزه اش صحیح است، ولی بهتر آن است که نیت روزه قضا و مانند آن بنماید، و چنانچه بعد معلوم شود رمضان بوده، از رمضان حساب می‌شود. و اگر قصد مطلق روزه را کند و بعد معلوم شود رمضان بوده نیز کافی است. *مسأله ۱۵۴۸ ـ اگر روزی را که شک دارد آخر شعبان است یا اوّل رمضان، به نیت روزه قضا یا روزه مستحبی و مانند آن روزه بگیرد و در بین روز بفهمد که ماه رمضان است، باید نیت روزه ماه رمضان کند. *مسأله ۱۵۴۹ ـ اگر در روزه واجب معینی مثل روزه رمضان مردّد شود که روزه خود را باطل کند یا نه، یا قصد کند که روزه را باطل کند، اگر دو مرتبه نیت روزه نکند، روزه‌اش باطل می‌شود، و اگر دو مرتبه نیت روزه کند، احتیاط واجب آن است که روزه آن روز را تمام کند، و بعداً قضاء آن را به جا آورد. *مسأله ۱۵۵۰ ـ در روزه مستحب و روزه واجبی که وقت آن معین نیست مثل روزه کفّاره، اگر قصد کند کاری که روزه را باطل میکند انجام دهد، یا مردّد شود که بجا آورد یا نه، چنانچه بجا نیاورد و در روزه واجب پیش از ظهر، و در روزه مستحب پیش از غروب دوباره نیت روزه کند، روزه او صحیح است.

*مسأله ۱۵۵۱ ـ هشت چیز روزه را باطل میکند: اوّل: خوردن و آشامیدن. دوّم: جماع. سوّم: استمناء. و استمناء آن است: که مرد با خود یا به‌وسیله دیگری بدون جماع، کاری کند که منی از او بیرون آید. و تحقق آن در زن به نحوی است که در مسأله (۳۴۵) بیان شد. چهارم: دروغ بستن به خداوند متعال و پیامبر اکرم و جانشینان پیامبر (علیهم السلام) بنا بر احتیاط واجب. پنجم: رساندن غبار غلیظ به حلق بنا بر احتیاط واجب. ششم: باقی ماندن بر جنابت و حیض و نفاس تا اذان صبح. هفتم: اماله کردن با چیزهای روان. هشتم: عمداً قی کردن. و احکام اینها در مسائل آینده ذکر می‌شود.

*مسأله ۱۵۵۲ ـ اگر روزه‌دار با التفات به اینکه روزه دارد عمداً چیزی بخورد یا بیاشامد، روزه او باطل می‌شود، چه خوردن و آشامیدن آن چیز معمول باشد مثل نان و آب، چه معمول نباشد، مثل خاک و شیره درخت، و چه کم باشد، چه زیاد، حتی اگر مسواک را از دهان بیرون آورد و دوباره به دهان ببرد و رطوبت آن را فرو برد، روزه باطل می‌شود، مگر آنکه رطوبت مسواک آن‌قدر اندک باشد که در آب دهان از بین رفته حساب شود. *مسأله ۱۵۵۳ ـ اگر موقعی که مشغول غذا خوردن است بفهمد صبح شده، باید لقمه را از دهان بیرون آورد، و چنانچه عمداً فرو ببرد روزه‌اش باطل است، و به دستوری که بعداً گفته خواهد شد کفّاره هم بر او واجب می‌شود. *مسأله ۱۵۵۴ ـ اگر روزه‌دار سهواً چیزی بخورد یا بیاشامد، روزه‌اش باطل نمی شود. *مسأله ۱۵۵۵ ـ آمپول و سرم روزه را باطل نمی‌کند، هرچند آمپول تقویتی یا سرم قندی‌نمکی باشد، و همچنین اسپری که برای تنگی نفس استعمال می‌شود اگر دارو را فقط وارد ریه کند روزه را باطل نمی‌کند، و همچنین دارو در چشم و گوش ریختن، روزه را باطل نمی‌کند، اگرچه مزه آن به گلو برسد. و اگر در بینی بریزد اگر به حلق نیز نرسد روزه را باطل نمی‌کند. *مسأله ۱۵۵۶ ـ اگر روزه‌دار چیزی را که لای دندان مانده است عمداً فرو ببرد، روزه‌اش باطل می‌شود. *مسأله ۱۵۵۷ ـ کسی که میخواهد روزه بگیرد، لازم نیست پیش از اذان دندان‌هایش را خلال کند، ولی اگر بداند غذائی که لای دندان مانده در روز فرو میرود، باید خلال کند. *مسأله ۱۵۵۸ ـ فرو بردن آب دهان، اگرچه به واسطه خیال کردن ترشی و مانند آن در دهان جمع شده باشد، روزه را باطل نمی‌کند. *مسأله ۱۵۵۹ ـ فرو بردن اخلاط سر و سینه، تا به فضای دهان نرسیده اشکال ندارد، بلکه اگر داخل فضای دهان شود و آن را فرو ببرد، هم روزه‌‌اش باطل نمی‌شود؛ هرچند احتیاط مستحب است که آن را فرو نبرد. *مسأله ۱۵۶۰ ـ اگر روزه‌دار به‌قدری تشنه شود که بترسد از تشنگی بمیرد، یا به او ضرری برسد، یا آنکه به سختی بیفتد که نمی‌تواند آن را تحمل کند، می‌تواند به‌اندازه‌ای که ترس از این امور برطرف شود آب بیاشامد، بلکه در فرض ترس از مرگ و مانند آن واجب است ولی روزه او باطل می‌شود. و اگر ماه رمضان باشد، باید ـ بنا بر احتیاط لازم ـ بیشتر از آن نیاشامد، و در بقیه روز از انجام کاری که روزه را باطل میکند خودداری نماید. *مسأله ۱۵۶۱ ـ جویدن غذا برای بچه یا پرنده، و چشیدن غذا و مانند اینها که معمولاً به حلق نمیرسد، اگرچه اتفاقاً به حلق برسد روزه را باطل نمی‌کند. ولی اگر انسان از اوّل بداند که به حلق میرسد و این کار را عمداً انجام دهد، روزه‌اش باطل می‌شود، و باید قضای آن را بگیرد و کفّاره هم بر او واجب است. *مسأله ۱۵۶۲ ـ ضعف به تنهایی مجوز روزه خواری در ماه رمضان نیست هرچند شدید باشد، مگر این که موجب مشقت (سختی زیاد که معمولاً قابل تحمل نیست) باشد که در این صورت، خوردن یا آشامیدن ـ بنا بر احتیاط واجب ـ فقط به مقدار ضرورت جایز است و بقیه روز را امساک نماید همچنین باید بعد از ماه مبارک رمضان، آن روز را قضا نماید ولی کفاره بر او واجب نیست.

*مسأله ۱۵۶۳ ـ نزدیکی روزه را باطل میکند، اگرچه فقط به مقدار ختنه‌گاه داخل شود و منی هم بیرون نیاید. *مسأله ۱۵۶۴ ـ اگر کمتر از مقدار ختنه‌گاه داخل شود و منی هم بیرون نیاید، روزه باطل نمیشود. ولی در شخصی که ختنه‌گاه ندارد، اگر کمتر از مقدار ختنه‌گاه داخل شود نیز روزه‌اش باطل می‌شود. *مسأله ۱۵۶۵ ـ اگر عمداً قصد نزدیکی نماید، و شک کند که به‌اندازه ختنه‌گاه داخل شده یا نه؛ حکم این مسأله با مراجعه به مسأله (۱۵۴۹) دانسته می‌شود، و در هر صورت اگر کاری که روزه را باطل میکند انجام نداده باشد، کفاره بر او واجب نیست. *مسأله ۱۵۶۶ ـ اگر فراموش کند که روزه است و نزدیکی نماید، یا او را به نزدیکی مجبور نمایند به‌طوری که از اختیار او خارج شود روزه او باطل نمیشود، ولی چنانچه در بین نزدیکی یادش بیاید، یا جبر او برداشته شود باید فوراً از حال نزدیکی خارج شود، و اگر خارج نشود روزه او باطل است.

*مسأله ۱۵۶۷ ـ اگر روزه‌دار استمناء کند ـ معنای استمناء در مسأله (۱۵۵۱) گذشت ـ روزه‌اش باطل می‌شود. *مسأله ۱۵۶۸ ـ اگر بی‌اختیار منی از انسان بیرون آید، روزه‌اش باطل نیست. *مسأله ۱۵۶۹ ـ هرگاه روزه‌دار بداند که اگر در روز بخوابد محتلم می‌شود ـ یعنی در خواب منی از او بیرون میآید ـ جایز است بخوابد هرچند به سبب نخوابیدن به زحمت نیفتد، و اگر محتلم شود روزه‌اش باطل نمیشود. *مسأله ۱۵۷۰ ـ اگر روزه‌دار در حال بیرون آمدن منی از خواب بیدار شود، واجب نیست از بیرون آمدن منی جلوگیری کند. *مسأله ۱۵۷۱ ـ روزه‌داری که محتلم شده، می‌تواند ادرار کند، اگرچه بداند به واسطه ادرار کردن باقیمانده منی از مجری بیرون میآید. *مسأله ۱۵۷۲ ـ روزه‌داری که محتلم شده اگر بداند منی در مجری مانده و در صورتی که پیش از غسل ادرار نکند، بعد از غسل منی از او بیرون میآید، احتیاط مستحب آن است که پیش از غسل ادرار کند. *مسأله ۱۵۷۳ ـ کسی که عمداً به قصد بیرون آمدن منی مثلا با زن خود بازی و شوخی کند و منی از او بیرون نیاید، اگر دو مرتبه نیت روزه نکند روزه او باطل است، و اگر نیت روزه کند باید ـ بنا بر احتیاط لازم ـ روزه را تمام کند و قضا هم بنماید. *مسأله ۱۵۷۴ ـ اگر روزه‌دار بدون قصد بیرون آمدن منی مثلاً با زن خود بازی و شوخی کند، چنانچه اطمینان دارد که منی از او خارج نمیشود اگرچه اتفاقاً منی بیرون آید، روزه او صحیح است. ولی اگر اطمینان ندارد، در صورتی که منی از او بیرون آید، روزه‌اش باطل است.

*مسأله ۱۵۷۵ ـ اگر روزه‌دار به گفتن یا به نوشتن یا به اشاره و مانند اینها به خداوند متعال و پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و ائمه اطهار (علیهم السلام) عمداً نسبتی را بدهد که دروغ است ـ اگرچه فوراً بگوید دروغ گفتم یا توبه کند ـ روزه او ـ بنا بر احتیاط لازم ـ باطل است، و همچنین است ـ بنا بر احتیاط مستحب ـ دروغ بستن به حضرت زهرا (سلام الله علیها) و سایر پیامبران و جانشینان آنان. *مسأله ۱۵۷۶ ـ اگر بخواهد خبری را که دلیلی بر حجیت او ندارد و نمیداند راست است یا دروغ نقل کند ـ بنا بر احتیاط واجب ـ باید به نحو نقل بگوید، و آن را به پیامبر و ائمه (علیهم السلام) مستقیماً نسبت ندهد. *مسأله ۱۵۷۷ ـ اگر چیزی را به اعتقاد اینکه راست است از قول خداوند متعال یا پیامبر اکرم نقل کند و بعد بفهمد دروغ بوده، روزه‌اش باطل نمیشود. *مسأله ۱۵۷۸ ـ اگر چیزی را که میداند دروغ است، به خداوند متعال و پیامبر اکرم نسبت دهد و بعداً بفهمد آنچه را که گفته راست بوده، اگر میدانسته که این کار روزه را باطل میکند، باید ـ بنا بر احتیاط لازم ـ روزه را تمام کند و قضای آن را هم بجا آورد. *مسأله ۱۵۷۹ ـ اگر دروغی را که دیگری ساخته عمداً به خداوند متعال و پیامبر اکرم و ائمه (علیهم السلام) نسبت دهد ـ بنا بر احتیاط لازم ـ روزه‌اش باطل می‌شود، ولی اگر از قول کسی که آن دروغ را ساخته نقل کند اشکال ندارد. *مسأله ۱۵۸۰ ـ اگر از روزه‌دار بپرسند که آیا پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) چنین مطلبی فرموده‌اند و او جایی که در جواب باید بگوید نه عمداً بگوید بلی، یا جایی که باید بگوید بلی عمداً بگوید نه، روزه‌اش ـ بنا بر احتیاط لازم ـ باطل می‌شود. *مسأله ۱۵۸۱ ـ اگر از قول خداوند متعال یا پیامبر اکرم حرف راستی را بگوید بعد بگوید دروغ گفتم، یا در شب به دروغ به آنان نسبتی بدهد و فردای آن که روزه میباشد بگوید آنچه دیشب گفتم راست است ـ بنا بر احتیاط ـ روزه‌اش باطل می‌شود، مگر آنکه مقصودش بیان حال خبرش باشد.

*مسأله ۱۵۸۲ ـ بنا بر احتیاط واجب رساندن غبار غلیظ به حلق روزه را باطل میکند، چه غبار از چیزی باشد که خوردن آن حلال است مثل آرد، یا غبار چیزی باشد که خوردن آن حرام است مثل خاک. *مسأله ۱۵۸۳ ـ رساندن غبار غیر غلیظ به حلق، روزه را باطل نمی‌کند. *مسأله ۱۵۸۴ ـ اگر غباری غلیظ پیدا شود و انسان با اینکه متوجه است و می‌تواند مواظبت کند ولی مواظبت نکند و به حلق برسد ـ بنا بر احتیاط واجب ـ روزه‌اش باطل می‌شود. امّا از گرد و غباری که در اثر وزش باد یا طوفان و مانند آن پدید می‌آید و پرهیز از آن معمولاً سختی بسیار زیاد دارد، لازم نیست پرهیز شود. *مسأله ۱۵۸۵ ـ احتیاط واجب آن است که روزه‌دار دود سیگار و تنباکو، و مانند اینها را هم به حلق نرساند. *مسأله ۱۵۸۶ ـ اگر مواظبت نکند و غبار یا دود و مانند اینها داخل حلق شود، چنانچه یقین یا اطمینان داشته که به حلق نمیرسد، روزه‌اش صحیح است، و اگر گمان میکرده که به حلق نمیرسد، بهتر آن است که آن روزه را قضا کند. *مسأله ۱۵۸۷ ـ اگر فراموش کند که روزه است و مواظبت نکند، یا بی‌اختیار غبار و مانند آن به حلق او برسد، روزه‌اش باطل نمیشود. *مسأله ۱۵۸۸ ـ فرو بردن تمام سر در آب روزه را باطل نمی‌کند، ولی کراهت شدید دارد.

*مسأله ۱۵۸۹ ـ اگر جنب عمداً در ماه رمضان تا اذان صبح غسل نکند، یا اگر وظیفه‌اش تیمم است تیمم ننماید، باید روزه آن روز را تمام کند و روزی دیگر را نیز روزه بگیرد، و چون معلوم نیست آن روز قضا است یا عقوبت است، هم روزه آن روز از ماه رمضان را به قصد «ما فی‌الذمه» انجام دهد، و هم روزی که بجای آن روز روزه میگیرد، و قصد قضا نکند. *مسأله ۱۵۹۰ ـ کسی که میخواهد قضای روزه ماه رمضان را بگیرد، هرگاه تا اذان صبح عمداً جنب بماند، نمی‌تواند آن روز را روزه بگیرد، و اگر از روی عمد نباشد می‌تواند، اگرچه احتیاط در ترک آن است. *مسأله ۱۵۹۱ ـ در غیر روزه ماه رمضان و قضای آن ـ از اقسام روزه‌های واجب و مستحب ـ اگر جنب عمداً تا اذان صبح بر حال جنابت باقی بماند، می‌تواند آن روز را روزه بگیرد. *مسأله ۱۵۹۲ ـ کسی که در شب ماه رمضان جنب است، چنانچه عمداً غسل نکند تا وقت تنگ شود، باید تیمم کند و روزه بگیرد و روزه‌اش صحیح است. *مسأله ۱۵۹۳ ـ اگر جنب در ماه رمضان غسل را فراموش کند و بعد از یک روز یادش بیاید، باید روزه آن روز را قضا نماید، و اگر بعد از چند روز یادش بیاید، روزه هرچند روزی را که یقین دارد جنب بوده قضا نماید، مثلاً اگر نمیداند سه روز جنب بوده یا چهار روز، باید روزه سه روز را قضا کند. *مسأله ۱۵۹۴ ـ کسی که در شب ماه رمضان برای هیچ‌کدام از غسل و تیمم وقت ندارد، اگر خود را جنب کند، روزه‌اش باطل است و قضا و کفّاره بر او واجب می‌شود. *مسأله ۱۵۹۵ ـ اگر بداند وقت برای غسل ندارد و خود را جنب کند و تیمم کند، یا با اینکه وقت دارد عمداً غسل را تأخیر بیندازد تا وقت تنگ شود و تیمم کند روزه‌اش صحیح است، هرچند گناهکار است. *مسأله ۱۵۹۶ ـ کسی که در شب ماه رمضان جنب است و میداند که اگر بخوابد تا صبح بیدار نمیشود ـ بنا بر احتیاط واجب ـ نباید غسل نکرده بخوابد، و چنانچه پیش از غسل اختیاراً بخوابد و تا صبح بیدار نشود، باید روزه آن روز را تمام کند، و قضا و کفاره بر او واجب می‌شود. *مسأله ۱۵۹۷ ـ هرگاه جنب در شب ماه رمضان بخوابد و بیدار شود، اگر احتمال بدهد که اگر دوباره بخوابد پیش از اذان صبح بیدار می‌شود می‌تواند بخوابد. *مسأله ۱۵۹۸ ـ کسی که در شب ماه رمضان جنب است و یقین یا اطمینان دارد که اگر بخوابد پیش از اذان صبح بیدار می‌شود، چنانچه تصمیم داشته باشد که بعد از بیدار شدن غسل کند، و با این تصمیم بخوابد و تا اذان خواب بماند، روزه‌اش صحیح است. *مسأله ۱۵۹۹ ـ کسی که در شب ماه رمضان جنب است و اطمینان ندارد که اگر بخوابد پیش از اذان صبح بیدار می‌شود، چنانچه غفلت داشته باشد که بعد از بیدار شدن باید غسل کند، در صورتی که بخوابد و تا اذان صبح خواب بماند ـ بنا بر احتیاط ـ قضا بر او واجب می‌شود. *مسأله ۱۶۰۰ ـ کسی که در شب ماه رمضان جنب است و یقین دارد یا احتمال میدهد که اگر بخوابد پیش از اذان صبح بیدار می‌شود، چنانچه نخواهد بعد از بیدار شدن غسل کند، در صورتی که بخوابد و بیدار نشود، باید روزه آن روز را تمام کند و قضا و کفاره بر او لازم است. و همچنین است ـ بنا بر احتیاط لازم ـ اگر تردید داشته باشد که بعد از بیدار شدن غسل کند یا نه. *مسأله ۱۶۰۱ ـ اگر جنب در شب ماه رمضان بخوابد و بیدار شود و یقین کند، یا احتمال دهد، که اگر دوباره بخوابد پیش از اذان صبح بیدار می‌شود و تصمیم هم داشته باشد که بعد از بیدار شدن غسل کند، چنانچه دوباره بخوابد و تا اذان بیدار نشود، باید روزه آن روز را قضا کند، و اگر از خواب دوّم بیدار شود و برای مرتبه سوّم بخوابد و تا اذان صبح بیدار نشود، باید روزه آن روز را قضا کند ـ و بنا بر احتیاط استحبابی ـ کفاره نیز بدهد. *مسأله ۱۶۰۲ ـ خوابی که در آن احتلام صورت گرفته است، خواب اوّل حساب می‌شود، بنابراین اگر پس از بیدار شدن دوباره بخوابد و تا اذان صبح بیدار نشود، چنانچه در مسأله قبل گفته شد، روزه آن روز را باید قضا کند. *مسأله ۱۶۰۳ ـ اگر روزه‌دار در روز محتلم شود، واجب نیست فوراً غسل کند. *مسأله ۱۶۰۴ ـ هرگاه در ماه رمضان بعد از اذان صبح بیدار شود و ببیند محتلم شده، اگرچه بداند پیش از اذان محتلم شده، روزه او صحیح است. *مسأله ۱۶۰۵ ـ کسی که میخواهد قضای روزه رمضان را بگیرد، اگر بعد از اذان صبح بیدار شود و ببیند محتلم شده و بداند پیش از اذان محتلم شده است، می‌تواند آن روز را به قصد قضای ماه رمضان روزه بگیرد. *مسأله ۱۶۰۶ ـ اگر زن در شب ماه رمضان پیش از اذان صبح از حیض یا نفاس پاک شود و عمداً غسل نکند، و اگر وظیفه‌اش تیمم است و تیمم ننماید، روزه آن روز را باید تمام کند و قضای آن را نیز بگیرد. و در روزه قضای ماه رمضان اگر عمداً غسل و تیمم را ترک کند ـ بنا بر احتیاط واجب ـ نمی‌تواند آن روز را روزه بگیرد. *مسأله ۱۶۰۷ ـ زنی که در شب ماه رمضان از حیض یا نفاس پاک شده، اگر عمداً غسل نکند تا وقت تنگ شود، باید تیمم نماید، و روزه آن روزش صحیح است. *مسأله ۱۶۰۸ ـ اگر زن پیش از اذان صبح در ماه رمضان از حیض یا نفاس پاک شود و برای غسل وقت نداشته باشد، باید تیمم نماید، ولی لازم نیست تا اذان صبح بیدار بماند. و همچنین است حکم جنب در صورتی که وظیفه‌اش تیمم باشد. *مسأله ۱۶۰۹ ـ اگر زن نزدیک اذان صبح در ماه مبارک رمضان از حیض یا نفاس پاک شود، و برای هیچ‌کدام از غسل و تیمم وقت نداشته باشد، روزه‌اش صحیح است. *مسأله ۱۶۱۰ ـ اگر زن بعد از اذان صبح از خون حیض یا نفاس پاک شود، یا در بین روز خون حیض یا نفاس ببیند، اگرچه نزدیک مغرب باشد، روزه او باطل است. *مسأله ۱۶۱۱ ـ اگر زن غسل حیض یا نفاس را فراموش کند، و بعد از یک روز یا چند روز یادش بیاید، روزه‌هایی که گرفته صحیح است. *مسأله ۱۶۱۲ ـ اگر زن پیش از اذان صبح در ماه رمضان از حیض یا نفاس پاک شود و در غسل کوتاهی کند و تا اذان غسل نکند، و در تنگی وقت تیمم هم نکند ـ چنانچه گذشت ـ روزه آن روز را باید تمام کند و قضا نماید، ولی چنانچه کوتاهی نکند مثلاً منتظر باشد که حمام زنانه شود، اگرچه سه مرتبه بخوابد و تا اذان غسل نکند، و در تیمم کردن کوتاهی نکند، روزه او صحیح است. *مسأله ۱۶۱۳ ـ اگر زنی که در حال استحاضه کثیره است، هرچند غسل‌های خود را - به تفصیلی که در احکام استحاضه در مسأله (۳۹۴) گفته شد - بجا نیاورد، روزه او صحیح است. همچنان که در استحاضه متوسطه اگرچه غسل نکند، روزه‌اش صحیح است. *مسأله ۱۶۱۴ ـ کسی که مسّ میت کرده ـ یعنی جایی از بدن خود را به بدن میت رسانده ـ می‌تواند بدون غسل مسّ میت روزه بگیرد، و اگر در حال روزه هم میت را مسّ نماید، روزه او باطل نمی شود.

*مسأله ۱۶۱۵ ـ اماله کردن با چیز روان اگرچه از روی ناچاری و برای معالجه باشد، روزه را باطل می کند.

*مسأله ۱۶۱۶ ـ هرگاه روزه‌دار عمداً قی کند اگرچه به واسطه مرض و مانند آن ناچار باشد، روزه‌اش باطل می‌شود. ولی اگر سهواً یا بی‌اختیار قی کند، اشکال ندارد. *مسأله ۱۶۱۷ ـ اگر در شب چیزی بخورد که میداند به واسطه خوردن آن، در روز بی‌اختیار قی میکند، روزه‌اش صحیح است. *مسأله ۱۶۱۸ ـ اگر روزه‌دار بتواند از قی کردن خودداری کند، اگر به طبع خود حادث شده است، لازم نیست از آن جلوگیری کند. چنانچه خود به خود انجام شده است ـ به گونه‌‌ای که عرفاً نگویند فرد، خودش را وادار به قی کردن نموده ـ لازم نیست از آن جلوگیری کند و روزهاش صحیح می‌باشد. *مسأله ۱۶۱۹ ـ اگر خرده‌‌های غذا یا اشیای ریز دیگر، در گلوی روزهدار برود چنانچه به مقداری فرو رفته باشد که به پائین دادن آن خوردن گفته نشود، لازم نیست آن را بیرون آورد، و روزه‌اش صحیح است. و اما اگر به این مقدار فرو نرفته باشد باید آن را بیرون آورد هرچند که این کار متوقف بر قی کردن باشد ـ مگر در صورتی که قی کردن برای او ضرر، یا مشقت زیادی داشته باشد ـ و چنانچه آن را قی نکند و فرو برد، روزه‌اش باطل می‌شود، و اگر آن را با قی کردن خارج کند نیز روزه‌اش باطل می‌شود. *مسأله ۱۶۲۰ ـ اگر سهواً چیزی را فرو ببرد و پیش از رسیدن به معده یادش بیاید که روزه است، چنانچه به‌قدری پائین رفته باشد که اگر آن را داخل معده کند به آن خوردن نگویند، لازم نیست آن را بیرون آورد و روزه او صحیح است. *مسأله ۱۶۲۱ ـ اگر یقین داشته باشد که به واسطه آروغ زدن، چیزی از گلو بیرون میآید، چنانچه طوری باشد که بر آن قی کردن صدق کند، نباید عمداً آروغ بزند. ولی اگر یقین نداشته باشد اشکال ندارد. *مسأله ۱۶۲۲ ـ اگر آروغ بزند و چیزی در گلو یا دهانش بیاید، باید آن را بیرون بریزد، و اگر بی‌اختیار فرو رود، روزه‌اش صحیح است.

*مسأله ۱۶۲۳ ـ اگر انسان عمداً و از روی اختیار کاری که روزه را باطل میکند انجام دهد، روزه او باطل می‌شود. و چنانچه از روی عمد نباشد اشکال ندارد. ولی جنب اگر بخوابد و به تفصیلی که در مسأله (۱۶۰۰) ذکر شد تا اذان صبح غسل نکند روزه او باطل است. و چنانچه انسان نداند که بعضی از آنچه ذکر شد روزه را باطل میکند اگر در این جهل کوتاهی نکرده باشد، و تردیدی هم نداشته باشد، یا آنکه اعتماد بر حجت شرعی داشته باشد، اگر آن چیز را انجام دهد، روزه‌اش باطل نمیشود، مگر در خوردن و آشامیدن و نزدیکی. *مسأله ۱۶۲۴ ـ اگر روزه‌دار سهواً یکی از کارهایی که روزه را باطل میکند انجام دهد و به اعتقاد اینکه روزه‌اش باطل شده، عمداً دوباره یکی از آنها را بجا آورد، حکم مسأله گذشته درباره او جاری می‌شود. *مسأله ۱۶۲۵ ـ اگر چیزی به زور در گلوی روزه‌دار بریزند، روزه او باطل نمیشود، ولی اگر مجبورش کنند که روزه خود را به خوردن یا آشامیدن یا نزدیکی باطل کند، مثلاً به او بگویند اگر غذا نخوری ضرر مالی یا جانی به تو میزنیم، و خودش برای جلوگیری از ضرر چیزی بخورد، روزه او باطل می‌شود. و در غیر آن سه چیز نیز ـ بنا بر احتیاط واجب ـ باطل می‌شود. *مسأله ۱۶۲۶ ـ روزه‌دار نباید جایی برود که میداند چیزی در گلویش میریزند، یا مجبورش میکنند که خودش روزه خود را باطل کند، و اگر برود و از روی ناچاری خودش کاری که روزه را باطل میکند انجام دهد، روزه او باطل می‌شود. و همچنین است ـ بنا بر احتیاط لازم ـ اگر چیزی را در گلویش بریزند. -مواردی که مستحب است انسان از کارهایی که روزه را باطل میکند خودداری نماید: مسأله ۱۷۱۷ ـ برای پنج نفر مستحب است در ماه رمضان ـ اگرچه روزه نیستند ـ از کاری که روزه را باطل میکند خودداری نمایند: اوّل: مسافری که در سفر، کاری که روزه را باطل میکند انجام داده باشد، و پیش از ظهر به وطنش یا به‌جایی که میخواهد ده روز در آنجا بماند برسد. دوّم: مسافری که بعد از ظهر به وطنش یا به‌جایی که میخواهد ده روز در آنجا بماند برسد. سوّم: بیماری که بعد از ظهر خوب شود، و همچنین است اگر پیش از ظهر خوب شود و کاری که روزه را باطل میکند انجام داده باشد. و اما چنانچه انجام نداده باشد ـ بنا بر احتیاط واجب ـ باید روزه بگیرد. چهارم: زنی که در بین روز از خون حیض یا نفاس پاک شود. پنجم: کافری که مسلمان شود و قبلاً کاری را که روزه را باطل میکند انجام داده باشد. *مسأله ۱۷۱۸ ـ مستحب است روزه‌دار نماز مغرب و عشا را پیش از افطار کردن بخواند، ولی اگر کسی منتظر اوست یا میل زیادی به غذا دارد که نمی‌تواند با حضور قلب نماز بخواند، بهتر است اوّل افطار کند، ولی تا ممکن است نماز را در وقت فضیلت آن بجا آورد.

*مسأله ۱۶۲۷ ـ چند چیز برای روزه‌دار مکروه است و از آن جمله است: ۱ ـ دوا ریختن به چشم و سرمه کشیدن، در صورتی که مزه یا بوی آن به حلق برسد. ۲ ـ انجام دادن هر کاری مانند خون گرفتن، و حمام رفتن که باعث ضعف می‌شود. ۳ ـ دارو در بینی ریختن، اگر نداند که به حلق میرسد، و اگر بداند به حلق میرسد جایز نیست. ۴ ـ بو کردن گیاه‌های معطّر. ۵ ـ نشستن زن در آب. ۶ ـ استعمال شیاف. ۷ ـ تر کردن لباسی که در بدن است. ۸ ـ کشیدن دندان، و هر کاری که به واسطه آن از دهان خون بیاید. ۹ ـ مسواک کردن با چوب تر. ۱۰ ـ بی‌جهت آب یا چیزی روان در دهان کردن. و نیز مکروه است انسان بدون قصد بیرون آمدن منی زن خود را ببوسد، یا کاری کند که شهوت خود را به حرکت آورد.

*مسأله ۱۶۲۸ ـ اگر کسی روزه ماه رمضان را به خوردن یا آشامیدن یا نزدیکی یا استمناء یا باقی ماندن بر جنابت باطل کند، در صورتی که از روی عمد و اختیار باشد و از روی ناچاری و جبر نباشد، اضافه بر قضا، کفاره هم بر او واجب می‌شود. و احتیاط مستحب آن است که کسی که روزه را به غیر آنچه گفته شد باطل کند، اضافه بر قضا، کفاره هم بدهد. *مسأله ۱۶۲۹ ـ اگر کسی چیزی از آنچه را که گذشت انجام دهد، در حالی که عقیده قطعی داشته که روزه را باطل نمی‌کند، کفاره بر او واجب نیست. و همچنین است کسی که نمیدانسته روزه بر او واجب است، مانند کودکان در اوایل بلوغ.

*مسأله ۱۶۳۰ ـ در کفاره افطار روزه هر یک روز از ماه رمضان، یا باید یک بنده آزاد کند، یا به دستوری که در مسأله بعد گفته می‌شود دو ماه روزه بگیرد، یا شصت فقیر را سیر کند یا به هرکدام یک مُد که تقریباً «۷۵۰» گرم است، طعام ـ یعنی گندم یا جو یا نان و مانند اینها ـ بدهد، و چنانچه اینها برایش ممکن نباشد، باید به قدر امکان تصدّق دهد، و اگر ممکن نیست، استغفار نماید. و احتیاط واجب آن است که هر وقت بتواند، کفاره را بدهد. *مسأله ۱۶۳۱ ـ کسی که میخواهد دو ماه روزه کفاره ماه رمضان بگیرد، باید یک ماه تمام و یک روز از ماه بعد را پی‌درپی بگیرد، و همچنین بقیه ماه بعد را باید بنا بر احتیاط واجب پی‌درپی بیاورد. بله اگر مانعی پیش آید که عرفاً عذر شمرده شود می‌تواند آن روز را نگیرد و با ارتفاع عذر دوباره ادامه دهد. *مسأله ۱۶۳۲ ـ کسی که میخواهد دو ماه روزه کفاره ماه رمضان بگیرد، نباید موقعی شروع کند که میداند در بین یک ماه و یک روز، روزی باشد که مانند عید قربان، روزه آن حرام است، یا مانند روزه ماه رمضان روزه آن واجب است. *مسأله ۱۶۳۳ ـ کسی که باید پی‌درپی روزه بگیرد، اگر در بین آن بدون عذر یک روز روزه نگیرد، باید روزه‌ها را از سر بگیرد. *مسأله ۱۶۳۴ ـ اگر در بین روزهایی که باید پی‌درپی روزه بگیرد عذری مثل حیض، یا نفاس، یا سفری که در رفتن آن مجبور است، برای او پیش آید بعد از برطرف شدن عذر، واجب نیست روزه‌ها را از سر بگیرد، بلکه بقیه را بلافاصله بعد از برطرف شدن عذر بجا میآورد. *مسأله ۱۶۳۵ ـ اگر به چیز حرامی روزه خود را باطل کند، چه آن چیز اصلاً حرام باشد مثل شراب و زنا، یا به جهتی حرام شده باشد مثل خوردن غذای حلالی که برای انسان ضرر کلی دارد، و نزدیکی کردن با همسر خود در حال حیض، یک کفاره کافی است. ولی ـ احتیاط مستحب ـ آن است که کفاره جمع بدهد ـ یعنی یک بنده آزاد کند، و دو ماه روزه بگیرد، و شصت فقیر را سیر کند، یا به هرکدام آنها یک مُد گندم یا جو یا نان و مانند اینها بدهد ـ و چنانچه هر سه برایش ممکن نباشد، هرکدام آنها که ممکن است، انجام دهد. *مسأله ۱۶۳۶ ـ اگر روزه‌دار عمداً دروغی را به خداوند متعال و پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نسبت دهد کفاره ندارد هرچند احتیاط مستحب آن است که کفاره بدهد. *مسأله ۱۶۳۷ ـ اگر در یک روز ماه رمضان چند مرتبه بخورد یا بیاشامد، یا نزدیکی یا استمناء کند، برای همه آنها یک کفاره کافی است. *مسأله ۱۶۳۸ ـ اگر روزه‌دار غیر از نزدیکی و استمناء کار دیگری که روزه را باطل میکند انجام دهد، و بعد با حلال خود نزدیکی نماید، برای هر دو یک کفاره کافی است. *مسأله ۱۶۳۹ ـ اگر روزه‌دار کاری که حلال است و روزه را باطل میکند انجام دهد، ـ مثلاً آب بیاشامد ـ و بعد کار دیگری که حرام است و روزه را باطل میکند انجام دهد ـ مثلاً غذای حرامی بخورد ـ یک کفاره کافی است. *مسأله ۱۶۴۰ ـ اگر روزه‌دار آروغ بزند و چیزی در دهانش بیاید، چنانچه عمداً آن را فرو ببرد ـ بنا بر احتیاط واجب ـ روزه‌اش باطل است، و باید قضای آن را بگیرد و کفاره هم بدهد. و اگر خوردن آن چیز حرام باشد، مثلاً موقع آروغ زدن، خون یا غذایی که از صورت غذا بودن خارج است به دهان او بیاید و عمداً آن را فرو برد، بهتر است کفاره جمع بدهد. *مسأله ۱۶۴۱ ـ اگر نذر کند که روز معینی را روزه بگیرد، چنانچه در آن روز عمداً روزه خود را باطل کند، باید کفاره بدهد، و کفاره آن در احکام نذر خواهد آمد. *مسأله ۱۶۴۲ ـ اگر روزه‌دار به گفته کسی که میگوید مغرب شده ولی اطمینان برای او حاصل نشده است، افطار کند و بعد بفهمد مغرب نبوده است، یا شک کند که مغرب بوده است یا نه، قضا و کفاره بر او واجب می‌شود، و اگر معتقد بوده که قول او حجت است، فقط قضا لازم است. *مسأله ۱۶۴۳ ـ کسی که عمداً روزه خود را باطل کرده، اگر بعد از ظهر مسافرت کند، یا پیش از ظهر برای فرار از کفاره سفر نماید، کفاره از او ساقط نمیشود، بلکه اگر قبل از ظهر مسافرتی برای او پیش آید نیز کفاره بر او واجب است. *مسأله ۱۶۴۴ ـ اگر عمداً روزه خود را باطل کند، و بعد عذری مانند حیض یا نفاس یا مرض برای او پیدا شود، احتیاط مستحب آن است که کفاره را بدهد، مخصوصاً اگر به‌وسیله‌ای مانند دارو حیض یا مرضی را به وجود بیاورد. *مسأله ۱۶۴۵ ـ اگر یقین کند که روز اوّل ماه رمضان است و عمداً روزه خود را باطل کند، بعد معلوم شود که آخر شعبان بوده، کفاره بر او واجب نیست. *مسأله ۱۶۴۶ ـ اگر انسان شک کند که آخر رمضان است یا اوّل شوال، و عمداً روزه خود را باطل کند، بعد معلوم شود اوّل شوال بوده، کفاره بر او واجب نیست. *مسأله ۱۶۴۷ ـ اگر روزه‌دار در ماه رمضان با زن خود که روزه‌دار است نزدیکی کند، چنانچه زن را مجبور کرده باشد، کفاره روزه خودش و بنا بر احتیاط، کفاره روزه زن را باید بدهد و اگر زن به نزدیکی راضی بوده، بر هرکدام یک کفاره واجب می‌شود. *مسأله ۱۶۴۸ ـ اگر زنی شوهر روزه‌دار خود را مجبور کند که با او نزدیکی نماید، واجب نیست کفاره روزه شوهر را بدهد. *مسأله ۱۶۴۹ ـ اگر روزه‌دار در ماه رمضان، زن خود را مجبور به نزدیکی کند و در بین نزدیکی زن راضی شود، بر هرکدام یک کفاره واجب می‌شود، و احتیاط مستحب آن است که مرد دو کفاره بدهد. *مسأله ۱۶۵۰ ـ اگر روزه‌دار در ماه مبارک رمضان با زن روزه‌دار خود که خواب است نزدیکی نماید، یک کفاره بر او واجب می‌شود و روزه زن صحیح است و کفاره هم بر او واجب نیست. *مسأله ۱۶۵۱ ـ اگر مرد زن خود را، یا زن شوهر خود را مجبور کند که به غیر از نزدیکی کار دیگری که روزه را باطل میکند بجا آورد، بر هیچ یک از آنها کفاره واجب نیست. *مسأله ۱۶۵۲ ـ کسی که به واسطه مسافرت یا مرض روزه نمیگیرد، نمی‌تواند زن روزه‌دار را مجبور به نزدیکی کند، ولی اگر او را مجبور نماید، کفاره بر مرد نیز واجب نیست. *مسأله ۱۶۵۳ ـ انسان نباید در بجا آوردن کفاره کوتاهی کند به گونه‌ای که سهل‌انگاری در ادای واجب شمرده شود، ولی لازم نیست فوراً آن را انجام دهد. *مسأله ۱۶۵۴ ـ اگر کفاره بر انسان واجب شود و چند سال آن را بجا نیاورد، چیزی بر آن اضافه نمیشود. *مسأله ۱۶۵۵ ـ کسی که باید برای کفاره یک روز شصت فقیر را طعام بدهد، اگر به تمام شصت نفر دسترسی دارد نمی‌تواند عدد را کم کند، ولی همان مقدار کفاره بدهد مثلاً به سی نفر هرکدام دو مُد طعام بدهد و به آن اکتفا کند، ولی می‌تواند برای هر فرد از عیال فقیر اگرچه صغیر باشند یک مُد به آن فقیر بدهد، و فقیر به وکالت از عائله یا ولایت بر آنها اگر صغیر باشند قبول نماید، و اگر نتواند شصت نفر فقیر را پیدا کند و مثلاً فقط سی نفر را پیدا کند می‌تواند به هرکدام دو مُد طعام بدهد ولی ـ بنا بر احتیاط واجب ـ هرگاه تمکن پیدا کرد به سی نفر فقیر دیگر نیز یک مُد بدهد. *مسأله ۱۶۵۶ ـ کسی که قضای روزه رمضان را گرفته، اگر بعد از ظهر عمداً کاری که روزه را باطل میکند انجام دهد، باید به ده فقیر هرکدام یک مُد طعام بدهد، و اگر نمی‌تواند، سه روز روزه بگیرد.

*مسأله ۱۶۵۷ ـ در چند مورد ـ غیر از مواردی که قبلاً به آنها اشاره شد ـ فقط قضای روزه بر انسان واجب است و کفاره واجب نیست: اوّل: آنکه در شب ماه رمضان جنب باشد و به تفصیلی که در مسأله (۱۶۰۱) گفته شد تا اذان صبح از خواب دوّم بیدار نشود. دوّم: عملی که روزه را باطل میکند بجا نیاورد ولی نیت روزه نکند، یا ریا کند، یا قصد کند که روزه نباشد، و همچنین اگر قصد کند کاری که روزه را باطل میکند انجام دهد به تفصیلی که در مسأله (۱۵۴۹) بیان شد. سوّم: آنکه در ماه رمضان غسل جنابت را فراموش کند و با حال جنابت یک روز یا چند روز روزه بگیرد. چهارم: آنکه در ماه رمضان بدون اینکه تحقیق کند صبح شده یا نه، کاری که روزه را باطل میکند انجام دهد، بعد معلوم شود صبح بوده است. پنجم: آنکه کسی بگوید صبح نشده و انسان به گفته او کاری که روزه را باطل میکند انجام دهد، بعد معلوم شود صبح بوده است. ششم: آنکه کسی بگوید صبح شده و انسان به گفته او یقین نکند، یا خیال کند شوخی میکند، و خودش هم تحقیق نکند و کاری که روزه را باطل میکند انجام دهد، بعد معلوم شود صبح بوده است. هفتم: آنکه به گفته کس دیگری که گفته او شرعاً برایش حجت است، یا او به اشتباه معتقد باشد که خبر او حجت است، افطار کند، بعد معلوم شود مغرب نبوده است. هشتم: آنکه یقین یا اطمینان کند که مغرب شده و افطار کند، بعد معلوم شود مغرب نبوده است، ولی اگر در هوای ابری و مانند آن به گمان اینکه مغرب شده افطار کند، بعد معلوم شود مغرب نبوده، وجوب قضا در این صورت بنا بر احتیاط است. نهم: آنکه از جهت تشنگی مضمضه کند، یعنی آب در دهان بگرداند و بی‌اختیار فرو رود، ولی اگر فراموش کند که روزه است و آب را فرو دهد، یا برای غیر جهت تشنگی مثل مواردی که مضمضه در آنجاها مستحب است، مانند وضو مضمضه کند و بی‌اختیار فرو رود، قضا ندارد. دهم: آنکه کسی از جهت اکراه یا اضطرار یا تقیه افطار کند، اگر مورد اکراه و تقیه، خوردن یا آشامیدن یا نزدیکی باشد، و همچنین در غیر آنها بنا بر احتیاط واجب. *مسأله ۱۶۵۸ ـ اگر غیر آب چیز دیگری را در دهان ببرد و بی‌اختیار فرو رود، یا آب داخل بینی کند و بی‌اختیار فرو رود، قضا بر او واجب نیست. *مسأله ۱۶۵۹ ـ مضمضه زیاد برای روزه‌دار مکروه است، و اگر بعد از مضمضه بخواهد آب دهان را فرو برد، بهتر آن است که سه مرتبه آب دهان را بیرون بریزد. *مسأله ۱۶۶۰ ـ اگر انسان بداند که به واسطه مضمضه، بی‌اختیار یا از روی فراموشی آب وارد گلویش می‌شود، نباید مضمضه کند، و اگر در این صورت مضمضه کرد ولی آب فرو نرفت ـ بنا بر احتیاط واجب ـ قضا لازم است. *مسأله ۱۶۶۱ ـ اگر در ماه رمضان، بعد از تحقیق (نگاه کردن به افق برای مشاهده فجر صادق)، برای او معلوم نشود که صبح شده و کاری که روزه را باطل میکند انجام دهد، بعد معلوم شود صبح بوده، قضا لازم نیست. *مسأله ۱۶۶۲ ـ اگر انسان شک کند که مغرب شده یا نه، نمی‌تواند افطار کند، ولی اگر شک کند که صبح شده یا نه، پیش از تحقیق هم می‌تواند کاری که روزه را باطل میکند انجام دهد. مسأله ۱۶۶۳ـ اگر دیوانه عاقل شود، واجب نیست روزه‌های وقتی را که دیوانه بوده قضا نماید.

*مسأله ۱۶۶۴ ـ اگر کافر مسلمان شود، واجب نیست روزه‌های وقتی را که کافر بوده قضا نماید، ولی اگر مسلمانی کافر شود و دوباره مسلمان گردد، روزه‌های وقتی را که کافر بوده باید قضا نماید. *مسأله ۱۶۶۵ ـ روزه‌ای که از انسان به واسطه مستی فوت شده، باید قضا نماید، اگرچه چیزی را که به واسطه آن مست شده، برای معالجه خورده باشد. *مسأله ۱۶۶۶ ـ اگر برای عذری چند روز روزه نگیرد و بعد شک کند که چه وقت عذر او برطرف شده، واجب نیست مقدار بیشتری را که احتمال میدهد روزه نگرفته قضا نماید، مثلاً کسی که پیش از ماه رمضان مسافرت کرده و نمیداند پنجم رمضان از سفر برگشته یا ششم، و یا اینکه مثلاً در آخرهای ماه رمضان مسافرت کرده و بعد از رمضان برگشته و نمیداند که بیست و پنجم رمضان مسافرت کرده یا بیست و ششم، در هر دو صورت می‌تواند مقدار کمتر یعنی پنج روز را قضا کند اگرچه احتیاط مستحب آن است که مقدار بیشتر یعنی شش روز را قضا نماید. *مسأله ۱۶۶۷ ـ اگر از چند ماه رمضان روزه قضا داشته باشد، قضای هرکدام را که اوّل بگیرد مانعی ندارد، ولی اگر وقت قضای رمضان آخر تنگ باشد، مثلاً پنج روز از رمضان آخر قضا داشته باشد، و پنج روز هم به رمضان مانده باشد، بهتر آن است که اوّل قضای رمضان آخر را بگیرد. *مسأله ۱۶۶۸ ـ اگر قضای روزه چند ماه رمضان بر او واجب باشد و در نیت معین نکند روزه‌ای را که میگیرد قضای کدام ماه رمضان است، قضای آخرین سال حساب نمیشود که کفاره تأخیر از او ساقط شود. *مسأله ۱۶۶۹ ـ در قضای روزه رمضان می‌تواند پیش از ظهر، روزه خود را باطل نماید؛ ولی اگر وقتِ قضا تنگ باشد، بهتر آن است که باطل ننماید. *مسأله ۱۶۷۰ ـ اگر قضای روزه میتی را گرفته باشد، بهتر آن است که بعد از ظهر روزه را باطل نکند. *مسأله ۱۶۷۱ ـ اگر به واسطه مرض یا حیض یا نفاس، روزه رمضان را نگیرد و پیش از گذشت زمانی که بتواند آن روزه‌هایی را که نگرفته قضا کند بمیرد، آن روزه‌ها قضا ندارند. *مسأله ۱۶۷۲ ـ اگر به واسطه مرضی، روزه رمضان را نگیرد و مرض او تا رمضان سال بعد طول بکشد، قضای روزه‌هایی را که نگرفته بر او واجب نیست، و باید برای هر روز یک مُد (۷۵۰ گرم تقریباً) طعام یعنی گندم یا جو یا نان و مانند اینها به فقیر بدهد، ولی اگر به واسطه عذر دیگری مثلاً برای مسافرت روزه نگرفته باشد و عذر او تا رمضان بعد باقی بماند، روزه‌هایی را که نگرفته باید قضا کند، و احتیاط واجب آن است که برای هر روز یک مُد طعام به فقیر بدهد. *مسأله ۱۶۷۳ ـ اگر به واسطه مرضی روزه رمضان را نگیرد و بعد از رمضان مرض او برطرف شود، ولی عذر دیگری پیدا کند که نتواند تا رمضان بعد قضای روزه را بگیرد، باید روزه‌هایی را که نگرفته قضا نماید، ـ و بنا بر احتیاط واجب ـ برای هر روز یک مُد طعام نیز به فقیر بدهد. و همچنین است اگر در ماه رمضان غیر از مرض عذر دیگری داشته باشد و بعد از رمضان آن عذر برطرف شود و تا رمضان سال بعد به واسطه مرض نتواند روزه بگیرد. *مسأله ۱۶۷۴ ـ اگر در ماه رمضان به واسطه عذری روزه نگیرد، و بعد از رمضان عذر او برطرف شود و تا رمضان آینده عمداً قضای روزه را نگیرد، باید روزه را قضا کند و برای هر روز یک مُد طعام هم به فقیر بدهد. *مسأله ۱۶۷۵ ـ اگر در قضای روزه کوتاهی کند تا وقت تنگ شود و در تنگی وقت عذر پیدا کند، باید قضا را بگیرد ـ و بنا بر احتیاط ـ برای هر روز یک مُد طعام به فقیر بدهد، و همچنین است اگر بعد از برطرف شدن عذر تصمیم داشته باشد که روزه‌های خود را قضا کند، ولی پیش از آنکه قضا نماید در تنگی وقت عذر پیدا کند. *مسأله ۱۶۷۶ ـ اگر مرض انسان چند سال طول بکشد، بعد از آنکه خوب شد باید قضای رمضان آخر را بگیرد، و برای هر روز از سال‌های پیش یک مُد طعام به فقیر بدهد. *مسأله ۱۶۷۷ ـ کسی که باید برای هر روز یک مُد طعام به فقیر بدهد، می‌تواند کفاره چند روز را به یک فقیر بدهد. *مسأله ۱۶۷۸ ـ اگر قضای روزه رمضان را چند سال تأخیر بیندازد، باید قضا را بگیرد و از جهت تأخیر در سال اوّل برای هر روز یک مد طعام به فقیر بدهد، و اما از جهت تأخیر چند سال بعدی چیزی بر او واجب نیست. *مسأله ۱۶۷۹ ـ اگر روزه رمضان را عمداً نگیرد، باید قضای آن را بجا آورد و برای هر روز دو ماه روزه بگیرد، یا به شصت فقیر طعام بدهد، یا یک بنده آزاد کند، و چنانچه تا رمضان آینده قضای آن روزه را بجا نیاورد ـ بنا بر احتیاط لازم ـ برای هر روز یک مُد طعام نیز کفاره بدهد. *مسأله ۱۶۸۰ ـ اگر روزه رمضان را عمداً نگیرد و در روز مکرّر نزدیکی یا استمناء کند، کفاره تکرار نمی‌شود؛ و همچنین اگر چند مرتبه کار دیگری که روزه را باطل میکند انجام دهد، مثلاً چند مرتبه غذا بخورد یک کفاره کافی است. *مسأله ۱۶۸۱ ـ بعد از مرگ پدر، پسر بزرگ‌تر ـ بنا بر احتیاط لازم ـ باید قضای روزه ماه رمضان او را به تفصیلی که در نماز در مسأله (۱۳۷۰) گفته شد بجا آورد، و می‌تواند بجای هر روز (۷۵۰ گرم) طعام را به فقیری بدهد هرچند از مال میت اگر ورثه راضی باشند. *مسأله ۱۶۸۲ ـ اگر پدر غیر از روزه رمضان، روزه واجب دیگری را مانند روزه نذر نگرفته باشد، یا اجیر شده و نگرفته باشد، قضای آن بر پسر بزرگ‌تر لازم نیست.

*مسأله ۱۶۸۳ ـ مسافری که باید نمازهای چهار رکعتی را در سفر دو رکعت بخواند، نباید روزه بگیرد. و مسافری که نمازش را تمام میخواند مثل کسی که شغلش مسافرت، یا سفر او سفر معصیت است، باید در سفر روزه بگیرد. *مسأله ۱۶۸۴ ـ مسافرت در ماه رمضان اشکال ندارد، ولی برای فرار از روزه مسافرت مکروه است. و همچنین است مطلق سفر در ماه رمضان مگر اینکه برای حج یا عمره یا به جهت ضرورتی باشد. *مسأله ۱۶۸۵ ـ اگر غیر روزه رمضان روزه معین دیگری بر انسان واجب باشد، چنانچه به اجاره یا مانند آن واجب شده باشد، یا روز سوّم از روزهای اعتکاف باشد، نمی‌تواند در آن روز مسافرت کند، و اگر در سفر باشد چنانچه ممکن است باید قصد کند که ده روز در جایی بماند و آن روز را روزه بگیرد؛ ولی اگر روزه آن روز به نذر واجب شده باشد ظاهر آن است که سفر در آن روز جایز است و قصد اقامت واجب نیست، هرچند بهتر آن است که تا ناچار نشود مسافرت نکند و اگر در سفر است قصد اقامت نماید. ولی اگر به قسم یا عهد واجب شده باشد ـ بنا بر احتیاط واجب ـ مسافرت نرود و اگر در سفر بود قصد اقامت کند. *مسأله ۱۶۸۶ ـ اگر نذر کند روزه مستحبی بگیرد و روز آن را معین نکند، نمی‌تواند آن را در سفر بجا آورد، ولی چنانچه نذر کند که روز معینی را در سفر روزه بگیرد، باید آن را در سفر بجا آورد. و نیز اگر نذر کند روز معینی را چه مسافر باشد یا نباشد، روزه بگیرد، باید آن روز را اگرچه مسافر باشد روزه بگیرد. *مسأله ۱۶۸۷ ـ مسافر می‌تواند برای خواستن حاجت سه روز در مدینه منوره روزه مستحبی بگیرد، و احتیاط لازم این است که آن سه روز روزهای چهارشنبه و پنجشنبه و جمعه باشد. *مسأله ۱۶۸۸ ـ کسی که نمیداند روزه مسافر باطل است، اگر در سفر روزه بگیرد و در بین روز مسأله را بفهمد، روزه‌اش باطل می‌شود و اگر تا مغرب نفهمد، روزه‌اش صحیح است. *مسأله ۱۶۸۹ ـ اگر فراموش کند که مسافر است، یا فراموش کند که روزه مسافر باطل میباشد و در سفر روزه بگیرد، روزه او ـ بنا بر احتیاط ـ باطل است. *مسأله ۱۶۹۰ ـ اگر روزه‌دار بعد از ظهر مسافرت نماید، باید ـ بنا بر احتیاط ـ روزه خود را تمام کند، و در این صورت قضای آن لازم نیست، و اگر پیش از ظهر مسافرت کند، ـ بنا بر احتیاط واجب ـ نمی‌تواند آن روز را روزه بگیرد، خصوصاً اگر از شب نیت سفر داشته باشد. ولی در هر صورت نباید پیش از رسیدن به حدّ ترخّص چیزی را که روزه را باطل میکند انجام دهد، وگرنه کفاره بر او واجب می‌شود. *مسأله ۱۶۹۱ ـ اگر مسافر در ماه رمضان چه آنکه قبل از فجر در سفر بوده و چه آنکه روزه بوده و سفر نماید، چنانچه پیش از ظهر به وطنش برسد، یا به‌جایی برسد که میخواهد ده روز در آنجا بماند، چنانچه کاری که روزه را باطل میکند انجام نداده ـ بنا بر احتیاط ـ باید آن روز روزه را بگیرد و در این صورت قضا ندارد. و اگر انجام داده، روزه آن روز بر او واجب نیست و باید آن را قضا کند. *مسأله ۱۶۹۲ ـ اگر مسافر بعد از ظهر به وطنش برسد، یا به‌جایی برسد که میخواهد ده روز در آنجا بماند ـ بنا بر احتیاط ـ روزه‌اش باطل است، و باید آن را قضا کند. *مسأله ۱۶۹۳ ـ مسافر و کسی که از روزه گرفتن عذر دارد، مکروه است در روز ماه رمضان نزدیکی نماید، و در خوردن و آشامیدن کاملاً خود را سیر کند.

*مسأله ۱۶۹۴ ـ پیرمرد و پیرزنی که به سبب پیری روزه گرفتن برای آنان حرج و سختی فوق‌العاده دارد لازم نیست روزه بگیرند و قضای آن هم واجب نیست ولی باید برای هر روز یک مُد طعام ـ گندم یا جو، یا نان و مانند اینها ـ به فقیر بدهند، و اگر روزه گرفتن برای آنان اصلاً ممکن نباشد فدیه هم لازم نیست بدهند. *مسأله ۱۶۹۵ ـ کسی که به واسطه پیری روزه نگرفته، اگر بعد از ماه رمضان بتواند روزه بگیرد، احتیاط مستحب آن است که قضای روزه‌هایی را که نگرفته است بجا آورد. *مسأله ۱۶۹۶ ـ اگر انسان مرضی دارد که زیاد تشنه می‌شود و نمی‌تواند تشنگی را تحمل کند یا برای او مشقّت دارد، روزه بر او واجب نیست، ولی در صورت دوّم باید برای هر روز یک مُد طعام به فقیر بدهد، و چنانچه بعد بتواند روزه بگیرد، واجب نیست قضا نماید. *مسأله ۱۶۹۷ ـ زنی که زائیدن او نزدیک است و روزه برای خودش یا حملش ضرر دارد، روزه بر او واجب نیست، و باید برای هر روز یک مُد طعام به فقیر بدهد. و در هر دو صورت روزه‌هایی را که نگرفته باید قضا نماید. *مسأله ۱۶۹۸ ـ زنی که بچه شیر میدهد و شیر او کم است ـ چه مادر بچه، یا دایه او باشد، یا بی‌اجرت شیر دهد، اگر روزه برای خودش یا بچه‌ای که شیر میدهد ضرر دارد ـ روزه بر او واجب نیست و باید برای هر روز یک مُد طعام به فقیر بدهد؛ و در هر دو صورت روزه‌هایی را که نگرفته باید قضا نماید، ولی ـ بنا بر احتیاط واجب ـ این حکم اختصاص به موردی دارد که شیر دادن بچه منحصر به همین راه باشد، و اما اگر راه دیگری برای شیر دادن بچه باشد ـ مثلاً چند زن در شیر دادن او شرکت کنند، یا از شیر دادن با شیشه و پستانک کمک بگیرد ـ ثبوت این حکم محل اشکال است.

*مسأله ۱۶۹۹ ـ اوّل ماه به چهار چیز ثابت می‌شود: اوّل: آنکه خود انسان ماه را ببیند و دیدن، باید با چشم معمولی یعنی چشم غیر مسلّح باشد؛ بنابراین چنانچه هلال ماه با چشم معمولی قابل مشاهده نباشد، دیده شدن آن توسط تلسکوپ کافی نیست. دوّم: عدّه‌ای که از گفته آنان یقین یا اطمینان پیدا می‌شود، بگویند ماه را دیده‌ایم. و همچنین است هر چیزی که به واسطه آن یقین پیدا شود، یا اطمینان از یک منشأ عقلائی پیدا شود. سوّم: دو مرد عادل بگویند که در شب ماه را دیده‌ایم، ولی اگر صفت ماه را بر خلاف یکدیگر بگویند، اوّل ماه ثابت نمیشود. و همچنین است اگر انسان یقین یا اطمینان به اشتباه آنها داشته باشد، یا شهادت آنان مبتلا به معارض ـ یا در حکم معارض ـ باشد، مثلاً اگر گروه زیادی از مردم شهر استهلال نمایند ولی بیش از دو نفر عادل کسی دیگر ادعای رؤیت ماه را نکند، یا آنکه گروهی استهلال کنند و دو نفر عادل از میان آنان ادعای رؤیت کنند، و دیگران رؤیت نکنند، حال آنکه دو نفر عادل دیگر در میان آنها باشد که در دانستن جای هلال، و در تیزبینی مانند آن دو عادل اوّل باشند و آسمان صاف باشد و مانع احتمالی از دیدن آن دو نباشد، در این‌چنین موارد اوّل ماه به شهادت دو عادل ثابت نمیشود. چهارم: سی روز از اوّل ماه شعبان بگذرد که به واسطه آن اوّل ماه رمضان ثابت می‌شود، و سی روز از اوّل ماه رمضان بگذرد که به واسطه آن، اوّل ماه شوال ثابت می‌شود. *مسأله ۱۷۰۰ ـ اوّل ماه به حکم حاکم شرع ثابت نمیشود، مگر اینکه از حکم او، یا ثابت شدن ماه نزد او، اطمینان به دیده شدن ماه حاصل شود. *مسأله ۱۷۰۱ ـ اوّل ماه با پیشگوئی منجّمین ثابت نمیشود، مگر اینکه انسان از گفته آنان یقین یا اطمینان پیدا کند. *مسأله ۱۷۰۲ ـ بلند بودن ماه یا دیر غروب کردن آن، دلیل نمیشود که شب پیش، شب اوّل ماه بوده است. و همچنین اگر ماه طوق داشته باشد دلیل نمیشود که شب دوّم باشد. *مسأله ۱۷۰۳ ـ اگر ماه رمضان برای کسی ثابت نشود و روزه نگیرد، چنانچه بعد ثابت شود که شب پیش اوّل ماه بوده، باید روزه آن روز را قضا نماید. *مسأله ۱۷۰۴ ـ اگر در شهری اوّل ماه ثابت شود، در شهرهای دیگر که در افق با او متّحد می‌باشند نیز اوّل ماه ثابت می‌شود، و مقصود از اتّحاد افق در اینجا آن است که اگر در شهر اوّل ماه دیده شود در شهر دوّم اگر مانعی مانند ابر یا گرد و غبار نباشد، دیده می‌شود، و این در موردی اطمینان آور است که شهر دوّم اگر غرب شهر اوّل است در خط عرض نزدیک به آن باشد و اگر در شرق آن است به اضافه به نزدیکی در خط عرضی، تفاوت زیادی در خط طول نداشته باشند. *مسأله ۱۷۰۵ ـ روزی را که انسان نمیداند آخر رمضان است یا اوّل شوال، باید روزه بگیرد، ولی اگر در اثناء روز بفهمد که اوّل شوال است، باید افطار کند. *مسأله ۱۷۰۶ ـ اگر زندانی نتواند به ماه رمضان یقین کند، باید به گمان عمل نماید، ولی اگر بتواند گمان قوی‌تر پیدا کند، نمی‌تواند به گمان ضعیفتر عمل نماید، و باید سعی و کوشش تمام در تحصیل قوی‌ترین احتمال داشته باشد، و اگر هیچ راهی نبود از قرعه به عنوان آخرین راه استفاده کند اگر موجب قوت احتمال شود، و اگر عمل به گمان ممکن نباشد، باید یک ماهی را که احتمال میدهد ماه رمضان است روزه بگیرد، ولی باید آن ماه را در نظر داشته باشد، پس چنانچه بعد بر او معلوم شود که ماه رمضان پس از آن بوده، چیزی بر او نیست، ولی اگر معلوم شود که قبل از ماه رمضان بوده باید روزه‌های ماه رمضان را قضا نماید.

مسأله ۱۷۰۷ ـ روزه عید فطر و قربان حرام است و نیز روزی را که انسان نمیداند آخر شعبان است یا اوّل رمضان، اگر به نیت اوّل رمضان روزه بگیرد، حرام میباشد. *مسأله ۱۷۰۸ ـ اگر روزه مستحبی زن با حق استمتاع شوهر منافات داشته باشد حرام است، و همچنین روزه‌ای که واجب است ولی روز معینی ندارد مانند نذر غیر معین، و در این صورت ـ بنا بر احتیاط واجب ـ روزه باطل است و از نذر کفایت نمی‌کند، و همچنین است ـ بنا بر احتیاط واجب ـ اگر شوهر او را از گرفتن روزه مستحبی یا واجب غیر معین نهی نماید، اگرچه با حق او منافات نداشته باشد و احتیاط مستحب آن است که بدون اجازه او روزه مستحبی نگیرد. *مسأله ۱۷۰۹ ـ روزه مستحبی فرزند، در صورتی که موجب اذیت پدر و مادر شود و این اذیت، از روی شفقت و دلسوزی باشد، حرام است. *مسأله ۱۷۱۰ ـ اگر فرزند بدون اجازه پدر یا مادر روزه مستحبی بگیرد، و در بین روز پدر یا مادر او را نهی کند، چنانچه مخالفت او موجب اذیتش که ناشی از شفقت اوست باشد باید افطار نماید. چنانچه مخالفت نمودن فرزند، موجب اذیت آنان شود و این اذیت از روی شفقت و دلسوزی باشد باید افطار نماید. *مسأله ۱۷۱۱ ـ کسی که میداند روزه برای او ضرر قابل‌توجهی ندارد، اگرچه دکتر بگوید ضرر دارد، باید روزه بگیرد، و کسی که یقین یا گمان دارد که روزه برایش ضرر قابل‌توجهی دارد، اگرچه دکتر بگوید ضرر ندارد، واجب نیست روزه بگیرد. *مسأله ۱۷۱۲ ـ اگر انسان یقین یا اطمینان داشته باشد که روزه برایش ضرر قابل‌توجهی دارد، یا آن را احتمال بدهد، و از آن احتمال ترس برای او پیدا شود، چنانچه احتمال او در نظر عقلا بجا باشد، واجب نیست روزه بگیرد، بلکه اگر آن ضرر موجب هلاکت یا نقص عضو شود روزه حرام است، و در غیر این صورت اگر رجاءً روزه بگیرد و بعد معلوم شود ضرر قابل‌توجهی نداشته، روزه‌اش صحیح است. *مسأله ۱۷۱۳ ـ کسی که عقیده‌اش این است که روزه برای او ضرر ندارد، اگر روزه بگیرد و بعد از مغرب بفهمد روزه برای او ضرر قابل‌توجهی داشته ـ بنا بر احتیاط واجب ـ باید قضای آن را بجا آورد. *مسأله ۱۷۱۴ ـ غیر از روزه‌هایی که گفته شد، روزه‌های حرام دیگری هم هست که در کتاب‌های مفصّل ذکر شده است. *مسأله ۱۷۱۵ ـ روزه روز عاشورا و روزی که انسان شک دارد روز عرفه است یا عید قربان مکروه است.

*مسأله ۱۷۱۶ ـ روزه تمام روزهای سال، غیر از روزهای حرام و مکروه که گفته شد، مستحب است. و برای بعضی از روزها بیشتر سفارش شده است که از آن جمله است: ۱ ـ پنجشنبه اوّل و پنجشنبه آخر هر ماه، و چهارشنبه اوّلی که بعد از روز دهم ماه است، و اگر کسی آنها را بجا نیاورد، مستحب است قضا نماید، و چنانچه اصلاً نتواند روزه بگیرد، مستحب است برای هر روز یک مُد طعام یا ۱۲٫۶ نخود نقره سکه‌دار به فقیر دهد. 2 ـ سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم هر ماه. ۳ ـ تمام ماه رجب و شعبان و بعضی از این دو ماه اگرچه یک روز باشد. ۴ ـ روز عید نوروز. ۵ ـ روز چهارم تا نهم شوال. ۶ ـ روز بیست و پنجم و بیست و نهم ذی‌قعده. ۷ ـ روز اوّل تا روز نهم ذی‌حجه (روز عرفه)، ولی اگر به واسطه ضعف روزه نتواند دعاهای روز عرفه را بخواند، روزه آن روز مکروه است. ۸ ـ روز عید سعید غدیر (۱۸ ذی‌حجه). ۹ ـ روز مباهله (۲۴ ذی‌حجه). ۱۰ ـ روز اوّل و سوّم و هفتم محرّم. ۱۱ ـ روز میلاد مسعود پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) (۱۷ ربیع‌الأول). ۱۲ ـ روز پانزدهم جمادی‌الأولی. ۱۳ ـ روز مبعث حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) (۲۷ رجب). و اگر کسی روزه مستحبی بگیرد واجب نیست آن را به آخر برساند، بلکه اگر برادر مؤمنش او را به غذا دعوت کند مستحب است دعوت او را قبول کند، و در بین روز اگرچه بعد از ظهر باشد افطار نماید.

1559. It is not necessary for a person to pass the niyyat (Intention) for fasting through his mind or to say that he would be fasting on the following day. In fact, it is sufficient for him to decide that in obedience to the command of Allah he will not perform from the time of Adhan for Fajr prayers up to Maghrib, any act which may invalidate the fast. And in order to ensure that he has been fasting throughout this time he should begin abstaining earlier than the Adhan for Fajr prayers, and continue to refrain for some time after sunset from acts which invalidate a fast. *1560. A person can make niyyat every night of the holy month of Ramadhan that he would be fasting on the following day, and it is better to make niyyat on the first night of Ramadhan that he would fast throughout that month. *1561. The last time for making niyyat to observe a fast of Ramadhan for a conscious person, is moments before Adhan of Fajr prayers. This means he must be intent upon fasting at that time, even if he later became heedless of his intention due to sleep etc. *1562. As for Mustahab fast one can make its niyyat at any time in the day, even moments before Maghrib - provided he has not committed any such act which invalidates the fast. *1563. If a person sleeps before Adhan for Fajr prayers in Ramadhan or any other day fixed for an obligatory fast without making a niyyat, and wakes up before Zuhr to make a niyyat of fast, his fast will be in order. But if he wakes up after Zuhr, as a precaution, he should continue with the abstinence with the niyyat of Qurbat and then give its qadha also. *1564. If a person intends to keep a fast other than the fast of Ramadhan, he should specify that fast; for example, he should specify it as the qadha fast or a fast to fulfil a vow. On the other hand, it is not necessary that a person should specify in his niyyat that he is going to observe a fast of Ramadhan. If a person is not aware or forgets that it is the month of Ramadhan and makes a niyyat to observe some other fast it will be considered to be the fast of Ramadhan. *1565. If a person knows that it is the month of Ramadhan, yet intentionally makes an intention of observing a fast other than the fast of the month of Ramadhan his fast will not be reckoned a fast of the month of Ramadhan nor the fast of which he made the niyyat. *1566. If a person observes fast with the niyyat of the first day of the month and understands later that it was the second or third of the month, his fast is in order. *1567. If a person makes an intention before Adhan for dawn prayers to observe a fast and then becomes unconscious and regains his senses during the day time, he should, on the basis of obligatory precaution, complete the fast on that day, and if he does not complete it, he should observe its qadha. *1568. If a person makes niyyat before the Adhan of Fajr prayers to observe a fast and then gets intoxicated and comes to senses during the day he should, on the basis of obligatory precaution, complete the fast of that day and should also give its qadha. *1569. If a person makes a niyyat before the Adhan of Fajr prayers to observe a fast, and then goes to sleep, and wakes up after Maghrib his fast is in order. *1570. If a person did not know or forgot that it was the month of Ramadhan, and takes notice of this before Zuhr and if he has performed some act which will invalidates a fast, his fast is void. But, he should not perform any act till Maghrib which invalidates a fast and should also observe qadha of that fast after Ramadhan. The same rule applies if he learns after Zuhr that it is the month of Ramadhan. But if he learns before Zuhr, and if he has not done anything which would invalidate his fast, his fast will be valid. *1571. If a child reaches the age of puberty before the Adhan for Fajr prayers in the month of Ramadhan he/she should keep fast and if he/she reaches the age of puberty after the Fajr Adhan, the fast of that day is not obligatory for him/her except if he/she intended to observe a Mustahab fast on that day, then he/she should complete it as a precaution. *1572. If a person who has been hired to observe the fasts of a dead person or has fasts of Kaffarah upon him as an obligation, observes Mustahab fasts, there is no harm in it. However, if a person has his own qadha of fasts, he cannot observe Mustahab fasts. If he forgets this and observes a Mustahab fast and remembers it before Zuhr his Mustahab fast will be void and he can convert his intention to the fast of qadha, and if he takes notice of the situation after Zuhr his fast is void as a precaution, and similarly if he remembers this after Maghrib, his fast is valid although there is a problem. *1573. If it is obligatory for a person to observe a specific fast other than the fast of the month of Ramadhan, for example , if he has vowed that he would observe fast on a particular day, and he does not make an intention purposely till the Adhan for Fajr prayers, his fast is void. And if he does not know that it is obligatory for him to fast on that day or forgets about it and remembers it before midday, and if he has not performed any act which invalidates the fast and makes an intention to fast, his fast is in order, and if he remembers after Zuhr, he should follow the precaution applied to the fast of Ramadhan. *1574. If a person does not make an intention till near Zuhr for an obligatory fast which has no fixed time, like a fast of Kaffarah, there is no harm in it. In fact, if he had decided before making a niyyat that he would not fast, or was undecided as to whether he should or should not fast, if he has not performed any act which invalidates a fast, and decides before Zuhr to fast, his fast will be in order. *1575. If a non-Muslim embraces Islam in the month of Ramadhan before Zuhr, he should, on the basis of obligatory precaution, make an intention to fast, and complete it provided that he had not committed any act which would make a fast void. And if he does not observe fast on that day he should give its qadha. *1576. If a patient recovers from his illness in the middle of a day in the month of Ramadhan, before Zuhr, and if he has not done anything to invalidate the fast, he should make niyyat and fast. But if he recovers after Zuhr, it will not be obligatory on him to fast on that day. *1577. If one doubts whether it is the last day of Sha'ban or the first day of Ramadhan then the fast on that day is not obligatory. If however, somebody wants to observe fast on that day he cannot do so with the intention of observing the Ramadhan fast, but if he makes an intention that if it is Ramadhan then it is the Ramadhan fast and if it is not Ramadhan then it is qadha fast or some other fast like that, his fast will be valid. But it is better to observe the fast with the intention of qadha fast or some other fast, and if it is known later that it was Ramadhan then it will automatically be Ramadhan fast. And even if he makes a niyyat of a natural fast, and later it becomes known that it is Ramadhan, it will be sufficient (i.e. that fast will be counted as the Ramadhan fast). *1578. If it is doubtful whether it is the last day of Sha'ban or the first of Ramadhan, and a person observes a qadha or a Mustahab fast or some other fast on that day, and later comes to know the same day that it is the first of Ramadhan, then he should convert the intention to the Ramadhan fast. *1579. If somebody is undecided in his niyyat whether to break or not an obligatory fixed fast, like that of Ramadhan, or decides to do so, immediately his fast becomes invalid even if he does not actually break it or is repentant of his intention. *1580. If, while observing a Mustahab fast or an obligatory fast the time of which is not fixed (e.g. a fast for Kaffarah) a person intends to break the fast or wavers whether or not he should do so, and if he does not break it, he should make a fresh niyyat before Zuhr in the case of an obligatory fast, and before Maghrib in the case of a Mustahab fast. That way his fast will be in order.

1581. There are nine acts which invalidate fast: Eating and drinking Sexual intercourse Masturbation (Istimna) which means self abuse, resulting in ejaculation Ascribing false things to Almighty Allah, or his Prophet or to the successors of the Holy Prophet Swallowing thick dust Immersing one's complete head in water Remaining in Janabat or Haidh or Nifas till the Adhan for Fajr prayers Enema with liquids Vomiting

1582. If a person eats or drinks something intentionally, while being conscious of fasting, his fast becomes void, irrespective of whether the thing which he ate or drank was usually eaten or drunk (for example bread with water) or not (for example earth or the juice of a tree) and whether it is more or less; even if a person, who is fasting, takes the tooth brush (Miswak) out of his mouth and then puts it back into his mouth, swallowing its liquid, his fast will be void, unless the moisture in the tooth brush mixes up with the saliva in such a way that it may no longer be called an external wetness. *1583. If while eating and drinking, a person realises that it is Fajr, he should throw the food out of his mouth, and if he swallows it intentionally, his fast is void, and according to the rules which will be mentioned later, it also becomes obligatory on him to give Kaffarah. *1584. If a person who is fasting eats or drinks something forgetfully, his fast does not become invalid. *1585. There is no objection to an injection which anaesthetises one's limb or is used for some other purpose being given to a person, who is observing fast, but it is better that the injections which are given as medicine or food are avoided. *1586. If a person observing fast intentionally swallows something which remained in between his teeth, his fast is invalidated. *1587. If a person wishes to observe a fast, it is not necessary for him to use a toothpick before the Adhan of Fajr prayers. However, if he knows that some particles of food which have remained in between his teeth, will go down into his stomach during the day, then he must clean his teeth with toothpick. *1588. Swallowing saliva does not invalidate a fast, although it may have collected in one's mouth owing to thoughts about sour things etc. *1589. There is no harm in swallowing one's phlegm or mucous from head and chest as long as it does not come up to one's mouth. However, if it reaches one's mouth, the obligatory precaution is that one should not swallow it. *1590. If a person observing fast becomes so thirsty that he fears that he may die of thirst or sustain some harm or extreme hardship, he can drink as much water as would ensure that the fear is averted. However, his fast becomes invalid, and if it is the month of Ramadhan, as an obligatory precaution, he should not drink more than that, and then for the rest of the day, refrain from all acts which would invalidate the fast. *1591. Chewing food to feed a child or a bird and tasting food etc. which does not usually go down the throat, will not invalidate the fast, even if it happens to reach there inadvertently. However, if a person knows beforehand that it will reach the throat, his fast becomes void, and he should observe its qadha and it is also obligatory upon him to give Kaffarah. *1592. A person cannot abandon fast on account of weakness. However, if his weakness is to such an extent that fasting becomes totally unbearable, there is no harm in breaking the fast.

1593. Sexual intercourse invalidates the fast, even if the penetration is as little as the tip of the male organ, and even if there has been no ejaculation. *1594. If the penetration is less than the tip of the male organ, so that it cannot be said that intercourse has taken place, also if no ejaculation takes place, the fast does not become invalid. This applies to both, circumcised and uncircumcised men. *1595. If a person commits sexual intercourse intentionally and then doubts whether penetration was up to the point of circumcision or not his fast, as an obligatory precaution, becomes invalid, and it is necessary for him to observe its qadha. It is not, however, obligatory on him to give Kaffarah. *1596. If a person forgets that he is observing fast and commits sexual intercourse or he is compelled to have sexual intercourse in a manner that makes him helpless, his fast does not become void. However, if he remembers (that he is observing fast) or ceases to be helpless during sexual intercourse, he should withdraw from the sexual intercourse at once, and if he does not, his fast becomes void.

1597. If a person, who is observing fast, performs masturbation (Istimna), his fast becomes void (The explanation of istimna has been given in rule 1581/iii). *1598. If semen is discharged from the body of a person involuntarily, his fast does not become void. *1599. Even if a person observing fast knows that if he sleeps during the day time he will become Mohtalim (i.e. semen will be discharged from his body during sleep) it is permissible for him to sleep, even if he may not be inconvenienced by not sleeping. And if he becomes Mohtalim, his fast does not become void. *1600. If a person who is observing fast, wakes up from sleep while ejaculation is taking place, it is not obligatory on him to stop it. *1601. A fasting person who has become Mohtalim can urinate even if he knows that by urinating the remaining semen will flow from his body. *1602. If a fasting person who has become Mohtalim, knows that some semen has remained in his body and if he does not urinate before taking Ghusl (bath), it will come out after Ghusl, he should on the basis of recommended precaution, urinate before taking Ghusl (bath). *1603. A person who indulges in courtship with an intention to allow semen to be discharged, will complete his fast and also observe its qadha, even if semen is not discharged. *1604. If a fasting person indulges in courtship without the intention of allowing the semen to be discharged, and also, if he is sure that semen will not be discharged, his fast is in order, even if semen may be discharged unexpectedly. However, if he is not sure about the discharge and it takes place, then his fast is void.

1605. If a person who is observing fast, intentionally ascribes something false to Allah and the Prophet (s.a.w.a.) and his vicegerents (a.s.), verbally or in writing or by making a sign, his fast becomes void, even if he may at once retract and say that he has uttered a lie or may repent for it. And, as a recommended precaution, he should refrain from imputing lies to honorable lady Fatema Zahra (a.s.) and all the Prophets and their successors. *1606. If a person observing fast wishes to quote something about which he has no authority or he does not know whether it is true or false, he should, as an obligatory precaution, give a reference of the person who reported it, or of the book in which it is written. *1607. If a person quotes something as the word of Allah or of the Holy Prophet with the belief that it is true, but realizes later that it is false, his fast does not become void. *1608. If a person ascribes something to Almighty Allah or the Holy Prophet knowing it to be false and understands later that it was true, as an obligatory precaution, he should complete his fast and should also observe its qadha. *1609. If a person intentionally ascribes to Allah or the Holy Prophet or the successors of the Holy Prophet a falsehood fabricated by some other person, his fast becomes void. However, if he quotes the person who has fabricated that falsehood, his fast will not be affected. *1610. If a person who is observing fast, is asked whether the Holy Prophet said such and such thing and he intentionally says 'No' where he should say 'Yes' or intentionally says 'Yes' where he should say 'No', his fast becomes void, as an obligatory precaution. *1611. If a person quotes a true word of Allah or of the Holy Prophet, and later says that he had uttered a lie, or if he ascribed something false to them at night, and says on the following day when he is observing fast, that what he said on the previous night was true, his fast becomes void, except when his intention is to convey his newly acquired information.

1612. On the basis of obligatory precaution, allowing thick dust to reach one's throat makes one's fast void, whether the dust is of something which is halal (lawful) to eat, like flour, or of something which is haraam to consume like dust or earth. *1613. Allowing thin dust to reach one's throat will not invalidate the fast. *1614. If thick dust is whipped up by the wind and if a person does not take care in spite of taking notice of it, allowing the dust to reach his throat, his fast becomes void on the basis of obligatory precaution. *1615. As an obligatory precaution, a person who is observing fasts, should not allow the smoke of cigarettes, tobacco, and other similar things to reach his throat. *1616. If a person does not take care to prevent dust, smoke, etc. from entering his throat, and if he was quiet sure that these things would not reach his throat, his fast is in order; but if he only felt that they might not reach his throat, it is better that he should observe that fast again as qadha. *1617. If a person forgets that he is fasting and does not exercise care, or if dust or any other similar thing enters his throat involuntarily, his fast does not become void.

1618. If a fasting person intentionally immerses his entire head in the water, his fast is known to be void, even if the rest of his body remains out of water. But this act does not invalidate the fast; it is a Makrooh act, and as a measure of precaution, should be avoided. *1619. If a person immerses half of his head in the water once, and the other half the second time, his fast is not affected. *1620. If the entire head is immersed under the water, leaving some hair out, the rule applied will be that mentioned above in 1618. *1621. There is no harm in immersing one's head in liquids other than water like, in milk. Similarly, fast is not affected by immersing one's head in mixed water that is, Mudhaaf. *1622. If a fasting person falls into the water involuntarily, and his entire head goes into the water, or if he forgets that he is fasting and immerses his head in the water, his fast is not affected. *1623. If a person throws himself into the water thinking that his entire head will not go down into the water, and water covers his entire head, his fast remains in order. *1624. If a person forgets that he is fasting and immerses his head in the water, and he remembers under the water that he is fasting, it is better that he takes his head out of water at once, but if he does not do so, his fast will not be void. *1625. If a person is pushed into water and his head is immersed in water, the fast is not affected at all. But if the fellow who pushed him and forced his head under water releases him, it is better that he raises his head out of water immediately. *1626. If a fasting person immerses his head under water with the Niyyat of Ghusl (bathing), both his fast and Ghusl will be in order. *1627. If a person dives headlong in the water to save some one from drowning, although it may be obligatory to save that person, as a recommended precaution, he should give qadha for that fast.

1628. If a person in Janabat does not take Ghusl intentionally till the time of Fajr prayers, his/her fast becomes void. And if a person whose obligation is to do tayammum, wilfully does not do it, his/her fast will be also void. This rules apply to the qadha of the fasts of Ramadhan, also. *1629. If a person in Janabat does not take Ghusl intentionally till the time of Fajr prayers, for obligatory fasts other than those of the month of Ramadhan and their qadha, those fasts which have fixed days, like those of Ramadhan, his/her fast will be in order. *1630. If a person enters the state of Janabat during a night in the month of Ramadhan, and does not take Ghusl intentionally till the time left before Adhan is short, he/she should perform tayammum and observe the fast. However, it is a recommended precaution that its qadha is also given. *1631. If a person in Janabat in the month of Ramadhan forgets to take Ghusl and remembers it after one day, he should observe the qadha of the fast of that day. And if he remembers it after a number of days he should observe the qadha of the fasts of all those days, during which he is certain to have been in Janabat. For example, if he is not sure whether he was in Janabat for three days or four, he should observe the qadha of three days. *1632. If a person who does not have time for Ghusl or performing tayammum in a night of Ramadhan gets into state of Janabat, his fast will be void and it will be obligatory upon him to give qadha of that fast, as well as Kaffarah. *1633. If a person investigates whether or not he has enough time at his disposal, and believing that he has time for Ghusl, goes into state of Janabat and when he learns later that actually the time was short, he performs tayammum, his fast will be in order. And if he presumes without any investigation that he has enough time at his disposal and gets into Janabat and when he learns later that the time was short, keeps the fast with tayammum, he should, as a recommended precaution, observe the qadha of that fast. *1634. If a person is in Janabat during a night in Ramadhan and knows that if he goes to sleep he will not wake up till Fajr, he should not sleep before Ghusl and if he sleeps before Ghusl and does not wake up till Fajr, his fast is void, and qadha and Kaffarah become obligatory on him. *1635. When a person in Janabat goes to sleep in a night of Ramadhan and then wakes up, the obligatory precaution is that if he is not sure about waking up again, he should not go to sleep before Ghusl, even if he has a faint hope that he might wake up before Fajr if he sleeps again. *1636. If a person in Janabat in the night of Ramadhan feels certain that if he goes to sleep he will wake up before the time of Fajr prayers, and is determined to do Ghusl upon waking up, and oversleeps with that determination till the time of Fajr prayers, his fast will be in order. And the same rule applies to a person who, though not absolutely certain, is hopeful about waking up before the time of Fajr prayers. *1637. If a person in Janabat in a night of Ramadhan is certain or reasonably hopeful that if he sleeps he will wake up before the time of Fajr prayers but he is not heedful of the fact that after waking up he would do Ghusl , if he oversleeps till the time of Fajr prayers, the qadha of that fast will be obligatory on him as a precaution. *1638. If a person in Janabat in a night of Ramadhan is sure or fairly hopeful that if he sleeps he will wake up before the time of Fajr prayers, but he does not intend to do Ghusl then, or is undecided about it , his fast is void.. And if he sleeps and does not wake up the qadha and Kaffarah will be obligatory on him. *1639. If a person in Janabat sleeps and wakes up during a night of Ramadhan and is certain or fairly hopeful that if he sleeps again, he will wake up before the time of Fajr prayers, with full determination to do Ghusl after waking up, and oversleeps till the time of Fajr, he should observe the qadha of the fast of that day. And if he goes to sleep for the third time and does not wake up till the time of Fajr prayers, it is obligatory on him to observe the qadha as well as give the kaffarah, as a recommended precaution. *1640. When a person becomes Mohtalim during sleep, the first, second and third sleep means the sleep after waking up; and the sleep in which he became Mohtalim will not be reckoned to be the first sleep. *1641. If a person observing fast becomes Mohtalim during day time, it is not obligatory on him to do Ghusl at once. *1642. When a person wakes up in the month of Ramadhan after the Fajr prayers and finds that he has become Mohtalim his fast is in order, even if he knows that he became Mohtalim before the Fajr prayers. *1643. When a person who wants to observe the qadha of Ramadhan, remains in Janabat intentionally till the time of Fajr prayers, he cannot fast on that day. And if it was not intentional, he can fast, but as a precaution, it should be avoided. *1644. If a person wants to observe the qadha of Ramadhan and wakes up after the time of Fajr prayers finding himself Mohtalim, and knows that he became Mohtalim before the time Fajr prayers, he can fast on that day with the niyyat of qadha. *1645. If a person remains in Janabat intentionally till the time of Fajr prayers in an obligatory fast which does not have fixed days, like, the fast of Kaffarah, apparently his fast is in order, but it is better that he should observe fast on some other day. *1646. If a woman becomes Pak from Haidth or Nifas before the time of Fajr prayers in the month of Ramadhan or, as a precaution, on a day she wants to give qadha of Ramadhan, and does not do Ghusl - or in the case of time being short, tayammum - intentionally, her fast will be void. And if it is not the fast of Ramadhan or its qadha, her fast will be in order, but as a precaution, she should do Ghusl. And if the obligation of a woman is tayammum instead of Ghusl for Haidth or Nifas and she does not do it intentionally, in the month of Ramadhan or for its qadha, before the time of Fajr prayers, her fast is void. *1647. If a woman becomes Pak from Haidh or Nifas before the time of Fajr prayers in the month of Ramadhan and she has no time to do Ghusl, she should perform tayammum. But it is not necessary for her to remain awake till the time of Fajr prayers. The same rule applies to a person whose obligation is tayammum after getting into the state of Janabat. *1648. If a woman gets Pak from Haidh or Nifas just near the time of Fajr prayers in the month of Ramadhan, and has no time left for Ghusl or tayammum, her fast is valid. *1649. If a woman gets Pak from Haidh or Nifas after the Fajr or if Haidh or Nifas begins during the day though just near the Maghrib time, her fast is void. *1650. If a woman forgets to do Ghusl for Haidh or Nifas and remembers it after a day or more, the fasts that she has observed will be valid. *1651. If a woman gets Pak from Haidh or Nifas before the time of Fajr prayers in the month of Ramadhan but neglects her obligation and does not do Ghusl before Fajr, nor does she resort to tayammum as time becomes short, her fast will be void. But if she is not negligent, like when she waits for her turn in a public bath, then even if she sleeps three times without doing Ghusl till Fajr, her fast will be valid if she does not ignore tayammum. *1652. If a woman is in a state of excessive Istihadha, her fast will be valid even if she does not carry out the rules of Ghusls as explained in rule no. 402. Similarly, her fast will be in order if she does not do the Ghusls prescribed for medium Istihadha. *1653. A person who has touched a dead body (i.e. has brought any part of his own body in contact with it) can observe fast without having done Ghusl for touching a dead body, and his fast does not become void even if he touches the dead body during the fast.

1654. If liquid enema is taken by a fasting person, his fast becomes void even if he is obliged to take it for the sake of treatment.

1655. If a fasting person vomits intentionally his fast becomes void, though he may have been obliged to do so on account of sickness. However, the fast does not become void, if one vomits forgetfully or involuntarily. *1656. If a person eats something at night knowing that it will cause vomiting during the day time, the recommended precaution is that he should give the qadha of that fast. *1657. If a fasting person can stop vomiting without causing any harm or inconvenience to himself, he should exercise restraint. *1658. If a fly enters the throat of a fasting person, it will not be necessary to throw it out if it has gone deep down the gullet, and his fast will be valid. But if it has not descended deep down, it must be coughed out, even by vomiting, if it is not harmful to do so. If one does not do so, fast will be void. *1659. If a person swallows something by mistake and remembers before it reaches the stomach that he is fasting, it is not necessary for him to throw it out, and his fast is in order. *1660. If a fasting person is certain that if he belches, something will come out from the throat, he should not, as a precaution, belch intentionally, but there is no harm in his belching if he is not certain about it. *1661. If a fasting person belches and something comes from his throat or into the mouth, he should throw it out, and if it is swallowed unintentionally, his fast is in order.

1662. If a person intentionally and voluntarily commits an act which invalidates fast, his fast becomes void, but if he does not commit such an act intentionally, there is no harm in it (i.e. his fast is valid). However, if a person in Janabat sleeps and does not do Ghusl till the time of Fajr prayers, as detailed in rule no. 1639, his fast is void. Similarly, if a person due to utter ignorance of the rule that a certain act will invalidate the fast, or due to reliance upon some authority which he thought was genuine, unhesitatingly commits an act which invalidates the fast, his fast will not be void, except in the cases of eating, drinking and sexual intercourse. *1663. If a fasting person forgetfully commits an act which invalidates fast and thinking that since his fast has become void, commits intentionally another act which invalidates fast, his fast will be void. *1664. If something is dropped forcibly down the throat of a fasting person, his fast does not become void. But, if he is compelled to break his fast by intimidation, like, if he is warned that his life or wealth would be at stake, and he willingly breaks the fast to ward off the danger, his fast will be void. *1665. A fasting person should not go to a place where he knows that something will be put down his throat or that he will be compelled to break his fast by his own hands. And if he goes there and he is compelled to commit an act by his own hands which invalidates a fast, his fast will be void. The same will apply, as an obligatory precaution, if something is forcibly put down his throat.

1666. Certain things are Makrooh (disapproved) for a person observing fast, some of them are mentioned below: Using eyedrops and applying Surma (collyrium) if its taste or smell reaches the throat. Performing an act, which causes weakness, like blood-letting (extracting the blood from the body) or going for hot bath. Inhaling a snuff if one is not aware that it might reach the throat; and if one is aware that it will reach the throat its use is not permissible. Smelling fragrant herbs. For women, to sit in the water. Using suppository, that is, letting into rectum a stimulant for bowels. Wetting the dress which one is wearing. Getting a tooth extracted or doing something as a result of which there is bleeding in the mouth. Cleaning the teeth with a wet toothbrush. Putting water or any other liquid in the mouth without a good cause. It is also Makrooh (disapproved) for a fasting person to court or woo his wife without the intention of ejaculation; or to do something which excites him sexually. And if he does it with the intention of ejaculation, and no ejaculation takes place, his fast, as an obligatory precaution, will be deemed void.

1667. In the following situations, both qadha and Kaffarah become obligatory, provided these acts are committed intentionally, voluntarily and without any force or pressure, during the fasts of Ramadhan: Eating Drinking Sexual Intercourse Masturbation Staying in the state of Janabat till the time of adhan for Fajr prayers And as a recommended precaution, invalidating the fast due to reasons other than those mentioned above, should also be recompensed with Kaffarah, besides the obligatory qadha. *1668. If a person commits any of the foregoing acts with an absolute certitude that it does not invalidate fast, Kaffarah will not be obligatory on him.

1669. The Kaffarah of leaving out a fast of Ramadhan is to: (a) free a slave, or (b) fast for two months or (c) feed sixty poor to their fill or give one mudd (= 3/4 kg.) of food-stuff, like, wheat or barley or bread etc. to each of them. And if it is not possible for him to fulfill any of these, he should give Sadaqa according to his means and seek Divine forgiveness. And the obligatory precaution is that he should give Kaffarah as and when he is capable to do so. *1670. A person who intends fasting for two months as a Kaffarah for a fast of Ramadhan, should fast continuously for one month and one day, and it would not matter if he did not maintain continuity for completion of the remaining fasts. *1671. A person who intends fasting for two months as a Kaffarah for a fast of Ramadhan, should not commence fasting at such time when he knows that within a month and one day, days like Eid-ul-Azha will fall when it would be haraam (prohibited) to fast. *1672. If a person who must fast continuously, fails to fast on any day in the period without any just excuse, he should commence fasting all over again. *1673. If a person who must fast continuously, is unable to maintain the continuity due to an excuse beyond control, like, Haidh or Nifas or a journey, which one is obliged to undertake, it will not be obligatory on him/her after the excuse is removed, to commence fasting again from the beginning. He/she should proceed to observe the remaining fasts. *1674. If a person breaks his fast with something haraam (prohibited), whether it is haraam in itself, like, wine or adultery or has become haraam due to some reason like, any food which is normally permissible but it is injurious to his health, or if he has sexual intercourse with his wife during Haidth, he will have to observe all the three Kaffarah, as a recommended precaution. It means that he should set free a slave, fast for two months and also feed sixty poor to their fill, or give one mudd of wheat, barley, bread etc. to each of them. If it is not possible for him to give all the three Kaffarah, he should perform any one Kaffarah which he can possibly give. *1675. If a fasting person intentionally imputes lies to Allah or the Holy Prophet (s.a.w.a.), the recommended precaution is that he should give all the three Kaffarah as detailed above. *1676. If a fasting person engages in sexual intercourse several times a day during Ramadhan or commits masturbation, one Kaffarah becomes obligatory on him. But, as a recommended precaution, he should give a Kaffarah each time he engages in sexual intercourse. *1677. If a fasting person repeats an act which invalidates fast of Ramadhan other than sexual intercourse and masturbation, one Kaffarah will be sufficient for all. *1678. If a fasting person commits an act which invalidates a fast other than sexual intercourse, and then has sexual intercourse with his wife, one Kaffarah will suffice for both the acts. *1679. If a fasting person commits a halal act to invalidate a fast, like, if he drinks water and thereafter commits another act which is haraam (prohibited) and invalidates a fast, like, if he eats haraam food, one Kaffarah will suffice. *1680. If a fasting person belches and swallows intentionally that which comes in his mouth, his fast becomes void, and he should give its qadha and Kaffarah also. And if the thing which comes to his mouth is haraam to consume, like, blood or some food which no more looks like food, and he swallows it intentionally, he will give the qadha of that fast, and as a recommended precaution, give all the three Kaffarah. *1681. If a person takes a vow that he would fast on a particular day, and if he invalidates his fast intentionally on that day, he should give Kaffarah, the one for which one becomes liable upon breaking a vow. The details will come in the relevant Chapter. *1682. If a fasting person breaks his fast when someone unreliable informs him that Maghrib has set in, and he later learns that Maghrib had not set in, or doubts whether it had set in or not, it is obligatory on him to give qadha and Kaffarah. *1683. If a person who has intentionally invalidated his fast travels after Zuhr or before Zuhr to escape the Kaffarah, he will not be exempted from the Kaffarah. In fact, if he has to proceed unexpectedly on a journey before Zuhr, even then it is obligatory for him to give Kaffarah. *1684. If a person invalidates the fast intentionally and then an excuse like Haidth, Nifas or sickness arises, the recommended precaution is that he/she should give a Kaffarah. *1685. If a person was certain that it was the first day of Ramadhan and invalidated his fast intentionally, and it transpired later that it was the last day of Sha'ban it would not be obligatory on him to give Kaffarah. *1686. If a person doubts whether it is the last day of Ramadhan or the first day of Shawwal and invalidates his fast intentionally, and it transpires later that it is the first day of Shawwal, it will not be obligatory on him to give Kaffarah. *1687. If a man who is fasting in the month of Ramadhan has sexual intercourse with his wife who is also fasting and if he has compelled her for that, he should give Kaffarah for his own fast and as a precaution, also for his wife's. And if she had wilfully consented to the sexual intercourse, a Kaffarah becomes obligatory on each of them. *1688. If a woman compels her fasting husband to have sexual intercourse with her, it is not obligatory on her to give Kaffarah for her husband's fast. *1689. If a man who is fasting in Ramadhan compels his wife for sexual intercourse, and if the woman expresses her agreement during the intercourse, the man should, on the basis of obligatory precaution, give two Kaffarah and the woman should give one Kaffarah. *1690. If a man who is observing fast in Ramadhan has sexual intercourse with his fasting wife who is asleep, one Kaffarah becomes obligatory on him. But the wife's fast is in order and she will not give any Kaffarah. *1691. If a man compels his wife or a woman compels her husband to commit an act which makes the fast void, other than the sexual intercourse, it will not be obligatory upon any of them to give any Kaffarah. *1692. A man who does not observe fast due to travelling or illness, cannot compel his fasting wife to have sexual intercourse. But, if he compels her, Kaffarah will not be obligatory on him either. *1693. One should not be negligent about giving Kaffarah. But, it is not necessary to give it immediately. *1694. If Kaffarah has become obligatory on a person and if he fails to fulfil it for some years, no increase in the Kaffarah takes place. *1695. When a person is required to feed sixty poor by way of Kaffarah for one fast, and if he has access to all of them, he cannot give to any one of them more than one mudd of food, or feed a poor man more than once, calculating it as feeding more than one person. However, he can give to a poor person one mudd of food for each member of his family, even if they may be minors. *1696. If a person offering qadha of a fast of Ramadhan intentionally breaks his fast after Zuhr, he should give food to ten poor persons, one mudd to each, and if he cannot do this, he should observe fast for three days.

1697. In the following cases it is obligatory on a person to observe a qadha fast only and it is not obligatory on him to give a Kaffarah: If a person is in Janabat during a night of Ramadhan and as detailed in rule no. 1639 does not wake up from his second sleep till the time of Fajr prayers. If he does not commit an act which invalidates a fast but did not make Niyyat to observe fast, or fasts to show off intends not to fast at all, or decides to commit an act which invalidates a fast, then as an obligatory precaution, he must give its qadha. If he forgets to do Ghusl of Janabat during the month of Ramadhan and fasts for one or more days in the state of Janabat. If in the month of Ramadhan, a man without investigating as to whether Fajr has set in or not commits an act, which invalidates a fast, and it becomes known later that it was Fajr, he should as a precaution and with the Niyyat of Qurbat, refrain from committing any further acts which invalidate the fast, and give its qadha also. If someone else informs that it is not Fajr yet, and on the basis of his statement one commits an act which invalidates a fast and it is later found out that it was Fajr. If someone informs that it is Fajr and not believing his word or thinking that the fellow is joking, he commits, without investigating, an act which invalidates a fast and it becomes known later that it was Fajr. If a blind person, or any one like him, breaks his fast relying on the statement of another person, and it is known later that Maghrib had not set in. When a person is certain that Maghrib has set in, and breaks his feet accordingly, and later he learns that it was not Maghrib, he must give qadha. But if he believed that Maghrib had set in because of cloudy weather, and broke his fast, and later it became evident that Maghrib had not set in, he will observe qadha of that fast as a precautionary measure. When one rinses his mouth with water because it has dried due to thirst and the water uncontrollably goes down one's throat, qadha has to be given. Similarly, as a recommended precaution, one should give a qadha if the mouthwash was for a wudhu for Mustahab prayers, and the water went down the throat. But if he forgets that he has kept a fast, or if he does the mouthwash, not because of thirst, but for a wudhu for an obligatory prayers and water is uncontrollably swallowed, there will be no qadha. If a person breaks his fast due to duress, helplessness or taqayyah, he will observe qadha of the fast, but it is not obligatory on him to give a Kaffarah. *1698. If a fasting person puts something other than water in his mouth and it goes down the throat involuntarily, or puts water in his nose and it goes down involuntarily, it will not be obligatory on him to observe qadha of the fast. *1699. It is Makrooh to do excessive mouth washing for a fasting person, and after the mouthwash if he wishes to swallow saliva, it is better that he spits it out three times before doing so. *1700. If a person knows or feels that if he does a mouthwash water will seep down his throat involuntarily, he should avoid it. And as an obligatory precaution, he should avoid the mouthwash if he knows or feels that water may trickle down his throat due to his own forgetfulness. *1701. If in the month of Ramadhan, a person becomes sure after investigation that it is not Fajr and commits an act which invalidates a fast, and it is later known that it was Fajr already, it will not be necessary for him to offer qadha of that fast. *1702. If a person doubts whether or not Maghrib has set in, he cannot break his fast. But if he doubts whether or not it is Fajr he can commit, even before investigation, an act which invalidates a fast.

1703. If an insane recovers and becomes sane, it will not be obligatory on him to offer qadha for the fasts which he did not observe when he was insane. *1704. If an unbeliever becomes a Muslim, it is not obligatory on him to offer qadha for the fasts of the period during which he was an unbeliever. However, if a Muslim apostatises and becomes Muslim again, he must observe qadha for the fasts of the period during which he remained an apostate. *1705. A person must offer qadha for the fasts left out due to being intoxicated, even if the intoxicant was taken by him for the purpose of medical treatment. *1706. If a person did not fast on certain days because of some excuse and later doubts about the exact date on which the excuse was over, it will not be obligatory on him to offer qadha basing his calculation on the higher number. For example, if a person travelled before the commencement of the month of Ramadhan, and now does not remember whether he returned on the 5th of Ramadhan or on the 6th, or if he travelled in the last days of the month of Ramadhan and returned after Ramadhan, and now does not remember whether he travelled on the 25th of Ramadhan or on the 26th, in both the cases, he can observe qadha based on the lesser number of days, that is, five days. However, the recommended precaution is that he should offer qadha for the higher number of days, that is, six days. *1707. If a person has to give qadha for Ramadhan fasts of several years, he can begin with the qadha of Ramadhan of any year as he likes. But, if the time for qadha fasts of the last Ramadhan is short, like, if he has to observe five qadha fasts of the last Ramadhan and only five days are left before the commencement of approaching Ramadhan, it is better to observe qadha fasts of last Ramadhan. *1708. If a person has qadha fasts of the month of Ramadhan for several years, and while making Niyyat he does not specify to which year the fasts belong, they will not be reckoned to be the qadha of the last year. *1709. A person who observes a qadha for the fast of Ramadhan can break his fast before Zuhr. However, if the time for qadha fast is short, it is better not to break it. *1710. If a person observes qadha fast of a dead person, it is better not to break the fast after Zuhr. *1711. If a person does not observe the fasts of the month of Ramadhan due to illness, Haidh or Nifas and dies before he/she can give qadha in time, he/she will not have any qadha liability. *1712. If a person does not fast in the month of Ramadhan due to illness and his illness continues till next Ramadhan, it is not obligatory on him to observe qadha of the fasts which he had not observed, but for each fast he should give one mudd of food like, wheat, barley, bread etc. to poor. And if he did not observe fast owing to some other excuse, like, if he did not fast because of travelling and his excuse continued till next Ramadhan, he should observe its qadha fasts, and the obligatory precaution is that for each day he should give one mudd of food to poor. *1713. If a person did not fast in Ramadhan due to illness, and his illness ended after Ramadhan, but there emerged another excuse due to which he could not observe the qadha fasts till next Ramadhan, he should offer qadha for the fasts which he did not observe. Also, if he had an excuse other than illness during Ramadhan, and that excuse ended after Ramadhan, but he then fell ill and could not give qadha till next Ramadhan because of that illness, he will offer the qadha for the fasts he did not observe and, on the basis of obligatory precaution, he will give one mudd of food to poor for each day. *1714. If a person does not observe fasts in the month of Ramadhan owing to some excuse and his excuse is removed after Ramadhan, yet he does not observe the qadha fasts intentionally till next Ramadhan, he has to give qadha of the fasts and should also give one mudd of food to poor for each fast. *1715. If a person deliberately ignores observing qadha till the time left is short, and during that short time he develops an excuse, he has to give qadha and as a precaution, give one mudd of food to poor for each day. Similarly, if after the excuse is over, he firmly decides to give qadha, but is unable to do so because of some fresh excuse during that short time, he will follow the above rule. *1716. If the illness of a person continues for very long, protracted over many years, he should, after being cured, observe the qadha fasts of the last Ramadhan, and for each day of the earlier years he should give one mudd of food to poor. *1717. A person who has to give one mudd of food to poor for each day, can give food of Kaffarah of a few days to one poor person. *1718. If a person delays observing qadha fasts of the month of Ramadhan for a few years, he should give the qadha and should on account of delay in the first year, give one mudd of food to a poor person for each day. As for the delay in the subsequent years, nothing is obligatory on him. *1719. If a person does not observe fasts of the month of Ramadhan intentionally, he should give their qadha and for each day left out, he should observe fast for two months or feed sixty poor persons or set a slave free, and if he does not observe the qadha till next Ramadhan, he should also give one mudd of food for each day as a Kaffarah. *1720. If a person does not observe fast of the month of Ramadhan intentionally, and commits sexual intercourse or masturbation several times during the day, the Kaffarah does not multiply together with it. Similarly, if he performs other acts which invalidate the fast, like eating several times, one Kaffarah will suffice. *1721. After the death of a person his eldest son, as an obligatory precaution, should observe his qadha fasts as explained in connection with the prayers earlier. *1722. If a father had not observed obligatory fasts other than the fasts of the month of Ramadhan, like, a fast of Nadhr, the recommended precaution is that his eldest son should observe its qadha. However, if the father was hired for observing fasts on behalf of a dead person, but he did not observe them, it is not obligatory for the eldest son to offer them.

1723. A traveller for whom it is obligatory to shorten a four Rak'ats prayers to two Rak'ats, should not fast. However, a traveller who offers full prayers, like, a person who is a traveller by profession or who goes on a journey for a haraam purpose, should fast while travelling. *1724. There is no harm in travelling during the month of Ramadhan, but it is Makrooh to travel during the month to evade fasting. And similarly, it is Makrooh to travel before the 24th of Ramadhan unless travelling is undertaken for the purpose of Hajj or Umrah or for some important work. *1725. If it is obligatory on a person to observe a particular fast other than the fasts of Ramadhan, like, if he has undertaken to fast on behalf of someone against payment, or if it is the fast of the third day of I'tekaf, he cannot travel on that day, and if he is already on journey then he should make a Niyyat (intention) to stay there for ten days, if possible, and keep the fast. And if it is an obligatory fast of Nadhr, travelling on that day is permissible, and it is not necessary to make an intention of staying there for ten days. Though, it is better not to travel unless it is absolutely necessary, and if he is already on a journey, he should have the Niyyat (intention) to stay there for 10 days. *1726. If a person makes a vow to observe a Mustahab (recommended) fast and does not specify any day for it, he cannot keep the fast while travelling. However, if he makes a vow that he will observe fast on a particular day during a journey, he should observe that fast during the journey. Also, if he makes a vow that he will observe a fast on a particular day, whether he is journeying on that day or not, he should observe the fasts on that day even if he travels. *1727. A traveller can observe Mustahab fasts in Madinah for three days with the Niyyat of praying for the fulfilment of his wish, and as a precaution, those three days be Wednesday, Thursday and Friday. *1728. If a person does not know that the fast of a traveller is invalid and observes fast while journeying, and learns about the rule during the day, his fast becomes void, but if he does not learn about the rule till Maghrib, his fast is valid. *1729. If a person forgets that he is a traveller or forgets that the fast of a traveller is void, and observes fast while journeying, is fast is invalid. *1730. If a fasting person travels after Zuhr, he should, as a precaution, complete his fast. If he travels before Zuhr and had an intention from the previous night to do so, he cannot fast on that day. As a precaution, he cannot fast on that day even if he had no intention to travel from the previous night. In both the cases, he cannot break the fast till he has reached the limit of Tarakkhus. If he does, he will be liable to give Kaffarah. *1731. If a traveller in the month of Ramadhan, regardless of whether he was travelling before Fajr, or was fasting and then undertook the journey, reaches his hometown before Zuhr or a place where he intends to stay for ten days, and if has not committed an act which invalidates a fast, he should fast on that day. But if he has committed such an act, it is not obligatory on him to fast on that day. *1732. If a traveller reaches his hometown after Zuhr, or a place where he intends to stay for ten days, he cannot fast on that day. *1733. It is Makrooh for a traveller and for a person who cannot fast owing to some excuse, to have sexual intercourse or to eat or drink to his fill, during the day time in Ramadhan.

1734. Fasting is not obligatory on a person who cannot fast because of old age, or for whom fasting causes extreme hardship. But in latter case, he should give one mudd food to a poor person for every fast. *1735. If a person who did not fast during the month of Ramadhan owing to old age, becomes capable of fasting later, he should, on the basis of recommended precaution, give the qadha. *1736. Fasting is not obligatory on a person who suffers from a disease which causes excessive thirst, making it unbearable, or full of hardship. But in the latter case, that is, of hardship, he should give one mudd of food to poor, for every fast. At the same time, as a recommended precaution, such a person may not drink water in a quantity more than essential. If he recovers later, enabling him to fast, then as a recommended precaution, he should give qadha for the fast. *1737. Fasting is not obligatory on a woman in advanced stage of pregnancy, for whom fasting is harmful or for the child she carries. For every day, however, she should give one mudd of food to poor. In both the cases, she has to give qadha for the fasts which are left out. *1738. If a woman is suckling a child, whether she is the mother or a nurse, or suckles it free, and the quantity of her milk is small, and if fasting is harmful to her or to the child, it will not be obligatory on her to fast. And she should give one mudd of food per day to poor. In both the cases, she will later give qadha for the fasts left out. But this rule is specifically applicable in a circumstance where this is the only way of feeding milk to the child - (as an obligatory precaution). But if there is an alternative, like, when more than one woman offer to suckle the child, then establishing this rule is a matter of Ishkal (problem).

1739. The 1st day of a month is established in the following four ways: If a person himself sights the moon. If a number of persons confirm to have sighted the moon and their words assure or satisfy a person. Similarly, every other thing which assures or satisfies him about moon having being sighted. If two just (Adil) persons say that they have sighted the moon at night. The first day of the month will not be established if they differ about the details of the new moon. This difference can be either explicit or even implied. For example, when a group of people goes out in search of a new moon and none but two Adils claim to have seen the new moon, though, among those who did not see, there were other Adils equally capable and knowledgeable, then the testimony by the first two Adils will not prove the advent of a new month. (iv) If 30 days pass from the first of Sha'ban , the 1st of Ramadhan will be established, and if 30 days pass from the 1st of Ramadhan the 1st of Shawwal will be established. *1740. The 1st day of any month will not be proved by the verdict of a Mujtahed (qualified jurist) and it is better to observe precaution. *1741. The first day of a month will not be proved by the prediction made by the astronomers. However, if a person derives full satisfaction and certitude from their findings, he should act accordingly. *1742. If the moon is high up in the sky, or sets late, it is not an indication that the previous night was the first night of the month. Similarly, if there is a halo round it, it is not a proof that the new moon appeared in the previous night. *1743. If the first day of the month of Ramadhan is not proved for a person and he does not observe fast, and if it is proved later that the preceding night was infect the night of Ramadhan, he should observe qadha of that day. *1744. If the first day of a month is proved in a city, it is also proved in other cities if they are united in their horizon. And the meaning of having a common horizon in this matter is that if new moon was sighted in a city, there would be a distinct possibility of sighting it in the other cities, if there were no impediments, like, the clouds etc. *1745. The first day of a month is not proved by a telegram except when one is sure that the telegram is based on the testimony of two Adils, or on a source which is reliable in the eyes of Shariah. *1746. If a person does not know whether it is the last day of Ramadhan or the first of Shawwal, he should observe fast on that day, and if he comes to know during the day that it is the first of Shawwal, he should break the fast. *1747. If a prisoner cannot ascertain the advent of Ramadhan, he should act on probability and he should act on a probability which in his estimation is stronger. But if even that is not possible, he may consider a month which he strongly feels to be Ramadhan and fast; however, he should keep that month in view so that if it later transpires that he kept fasts before Ramadhan, he will give the qadha. And if it transpired that it was Ramadhan or after it, he does not have any liability of qadha.

1748. It is haraam (prohibited) to fast on the day of Eid-ul-Fitr and Eid-ul-Azha. It is also haraam to fast with the Niyyat of first fast of Ramadhan on a day about which he is not sure whether it is the last day of Sha'ban or the first of Ramadhan. *1749. It is haraam (prohibited) for a wife to keep a Mustahab (recommended) fast if by so doing she would not be able to attend to her duties to her husband. And the obligatory precaution is that even if she can attend to her duties towards her husband, she should not observe a Mustahab fast without his permission. *1750. It is haraam for the children to observe a Mustahab fast if it causes emotional suffering to their parents. *1751. If a son observes a Mustahab fast without the permission of his father, and his father prohibits him from it during the day time, the son should break the fast if his disobedience would hurt the feeling of his father. *1752. If a person knows that fasting is not harmful to him, he should fast even if his doctor advises that it is harmful. And if a person is certain or has a feeling that fasting is harmful to him, he should not fast even if the doctor advises for it, and if he fasts in these circumstances, his fast will not be valid if it turns out that the fast was actually harmful, or if it was not kept with the Niiyyat of Qurbat. *1753. If a person has a strong feeling that it is harmful for him to fast, and owing to that feeling, fear is created in his mind, and if that feeling is commonly acceptable, he should not observe fast, and if he does, it will not be valid in the way described in the foregoing rule. *1754. If a person who believes that fasting is not harmful to him, observes fast and realises after Maghrib that it was considerably harmful to him, he should, on the basis of obligatory precaution, give the qadha of that day. *1755. Besides the fasts mentioned herein, there are other haraam fasts also, the details of which are found in relevant books. *1756. It is Makrooh to fast on 'Ashura (10th of Muharram). It is also Makrooh to fast on the day about which one is not sure whether it is the day of 'Arafa or Eid-ul-Azha. *1757. Fasting is Mustahab on every day of a year except those on which it is haraam or Makrooh to observe a fast. Some of them which have been strongly recommended, are mentioned here: The first and last Thursday of every month and the first Wednesday after the 10th of a month. If a person does not observe these fasts it is Mustahab that he gives their qadha. And if he is incapable of fasting, it is Mustahab for him to give one mudd of food or prescribed coined silver to poor. 13th, 14th and 15th day of every month. On all days of Rajab and Shaban or on as many days as it is possible to fast, even though it may be one day only. The day of Eid Nawroz. From the 4th up to the 9th of the month of Shawwal. The 25th and 29th day of the month of Zi qa'da. From the 1st day to the 9th day (i.e. 'Arafa day) of the month of Zil hajj. But if, it is not possible for one to recite the Duas of 'Arafa due to weakness caused by fasting, it is Makrooh to fast on that day. The auspicious day of Ghadir (18th Zil hajj). The auspicious day of Mubahila (24th Zil hajj). The 1st, 3rd and 7th day of Muharram. The birthday of the Holy Prophet (17th Rabi'ul awwal). 15th day of Jumadi'ul oola. Fasting is also recommended on 27th of Rajab - the day the Prophet (s.a.w.a.) declared his Prophethood. If a person observes a Mustahab fast, it is not obligatory on him to complete it. In fact, if one of his brethren-in-faith invites him to a meal, it is Mustahab that he accepts the invitation and breaks the fast during the day time even if it may be after Zuhr.

1758. It is Mustahab for the following persons that even if they may not be fasting, they should refrain from those acts in the month of Ramadhan which invalidate a fast: A traveller who has committed an act during his journey which makes a fast void and reaches his hometown before Zuhr, or the place where he intends to stay for ten days. A traveller who reaches home after Zuhr or at a place where he intends to stay for ten days. The same rule applies if he reaches such places before Zuhr and if he has already broken his fast while journeying. A patient who recovers after Zuhr or even if he recovers before noon, though he may have committed acts which invalidate fast. And if he has not committed any such act, then his obligation has been explained in rule no. 1576. A woman who becomes Pak from Haidh or Nifas during day time. *1759. It is Mustahab that a person breaks his fast after offering Maghrib and Isha prayers. However, if he feels terribly inclined to eat, so much that he cannot concentrate on the prayers, or if someone is waiting for him, it is better that he should break his fast first and offer the prayers later. However, as far as possible, he should try to offer the prayers during the prime time (Fadheelat).

Article 546: Il est nécessaire de former mentalement l'intention de jeûner le lendemain. Il suffit, pour cela, de décider, conformément à l'Ordre d'Allah, de ne commettre aucun acte invalidant le jeûne, depuis l'Appel à la Prière de l'Aube, jusqu'au Crépuscule. Et, pour être certain d'avoir bien observé la totalité de l'horaire du jeûne, il vaut mieux s'abstenir des choses interdites en état de jeûne un peu avant l'Appel de la Prière de l'Aube, et jusqu'à un peu plus tard que le Crépuscule. *Article 547: On peut former, chaque nuit du mois de Ramadhân, l'intention de jeûner le lendemain, mais il vaut mieux former, dès le 1er Ramadhân, l'intention de jeûner tous les jours de ce mois sacré. *Article 548: Pour une personne éveillée, la limite finale de l'horaire requis pour former l'intention de jeûner se situe juste avant l'athân de la Prière de l'Aube. Cela signifie qu'on doit entendre en ce moment-là faire le jeûne; si par la suite on vient à être inconscient (à cause du sommeil par exemple) de son intention, celle-ci reste valable. En ce qui concerne le jeûne recommandé, l'horaire pour former l'intention de jeûner peut être n'importe quelle heure de la journée, même juste avant le crépuscule (maghrib), à condition qu'on n'ait commis, entre-temps, aucun acte qui invalide le jeûne. *Article 549: Lorsqu'on veut accomplir un jeûne autre que celui du mois de Ramadhân, on doit le spécifier: par exemple, on doit former l'intention d'accomplir un jeûne manqué, ou un jeûne à la suite d'un vu. Par ailleurs, lorsqu'il s'agit du jeûne du mois de Ramadhân, il n'est pas nécessaire de préciser, lors de la formulation de l'intention, qu'on veut faire le jeûne de Ramadhân. Ainsi, au cas où l'on oublierait qu'on se trouve au mois de Ramadhân, et qu'on forme l'intention d'accomplir un jour de jeûne autre que celui de Ramadhân, le jeûne sera considéré, quand même, comme étant celui de Ramadhân. *Article 550: Si quelqu'un forme, avant l'Appel à la Prière de l'Aube, l'intention d'observer un jeûne, et qu'ensuite il s'endorme pour ne se réveiller qu'après le Crépuscule, son jeûne sera valable. *Article 551: Lorsqu'on doute si on est le dernier jour du mois de Cha'bân ou le premier jour du mois de Ramadhân, le jeûne de ce jour, objet du doute, n'est pas obligatoire. Toutefois, si quelqu'un veut, malgré ce doute, observer le jeûne ce jour-là, il ne peut pas le faire avec l'intention d'observer un jeûne de Ramadhân. Toutefois, s'il forme l'intention polyvalente de jeûner à titre de jeûne de Ramadhân, au cas où on serait effectivement le 1er de ce mois, et à titre d'un jeûne manqué (ou tout autre), au cas où on serait le dernier jour du mois de Cha'bân, son jeûne sera valide. Mais il vaut mieux observer le jeûne de ce jour, dans l'intention d'accomplir un jeûne manqué (ou tout autre jeûne), car auquel cas, si par la suite, ce jour-là s'avérera être effectivement le 1er Ramadhân, le jeûne sera compté automatiquement comme un jeûne de Ramadhân. Il en va de même, si on observe ce jeûne avec l'intention générale de s'acquitter de "l'acte effectif" (al-amr al-fi'lî). *Article 552: Lorsqu'on ne sait pas si on est le dernier jour de Cha'bân ou le premier jour du mois de Ramadhân, et qu'on accomplit ce jour-là un jeûne ajourné ou recommandé, ou tout autre jeûne, on doit, dès qu'on apprend qu'on est bien le premier jour du mois de Ramadhân, changer d'intention et formuler celle de faire le jeûne de Ramadhân. *Article 553: Si quelqu'un hésite entre rompre et ne pas rompre un jeûne obligatoire fixe, tel que le jeûne de Ramadhân, ou qu'il forme l'intention de le rompre, son jeûne devient immédiatement invalide, lors même qu'il ne le rompt pas effectivement, ou même s'il revient sur son intention.

Article 554: Si quelqu'un mange ou boit quelque chose intentionnellement alors qu'il est conscient qu'il fait le jeûne, son jeûne devient invalide, peu importe que la quantité ingérée soit importante ou insignifiante, et peu importe que ce qu'il mange ou boit soit usuel (pain ou eau, par exemple), ou inhabituel (de la terre ou de la sève d'arbre, par exemple). En d'autres termes, si on avale quoi que ce soit, et si insignifiante en soit la quantité, le jeûne est invalidé. Ainsi, à titre indicatif, si quelqu'un sort sa brosse à dents (miswâk) de sa bouche puis l'y réintroduit et en avale l'humidité, son jeûne sera invalidé, sauf si cette humidité se mélange à la salive et s'y dilue de telle sorte qu'on ne puisse plus dire qu'il y a humidité extérieure.

Article 555: L'acte sexuel invalide le jeûne, même si le membre viril ne pénètre que jusqu'à l'endroit de la circoncision, et même s'il n'y a pas émission de sperme.

Article 556: Si une personne en état de jeûne se masturbe, et que cet acte aboutit à l'émission de sperme, son jeûne sera invalidé.

Article 557: Si une personne en état de jeûne attribue intentionnellement quelque chose de faux à Allah, et au Prophète (P) et ses représentants (p), oralement, par écrit ou par signes, son jeûne devient invalide, même s'il se rétracte tout de suite et s'en repent. Et par précaution recommandée, rien de faux ne doit être attribué ni à Fâtimah al-Zahrâ'(p), la fille du Saint Prophète (P), ni aux Prophètes et leurs successeurs.

Article 558: Par précaution obligatoire, laisser pénétrer une poussière épaisse jusqu'à la gorge, invalide le jeûne; il est indifférent que cette poussière provienne de quelque chose qu'il est licite de manger (comme la farine), ou d'illicite (par exemple, la poussière de la terre).

Article 559: Selon la position juridique bien connue (mach-hûr), si une personne, en état de jeûne, plonge intentionnellement la totalité de la tête dans l'eau, son jeûne devient invalide, lors même que le reste de son corps demeure hors de l'eau. Toutefois, selon l'opinion juridique la plus vraisemblable, cet acte n'invalide pas le jeûne, mais il est très détestable, et doit être donc évité.

Article 560: Si une personne en état d'impureté rituelle omet, intentionnellement, de prendre le bain rituel requis jusqu'à l'Appel à la Prière de l'Aube, son jeûne sera invalide. De même, celui qui est redevable d'un tayammum (au lieu du bain rituel requis), et qui omet intentionnellement d'y procéder, son jeûne sera invalide. Cette règle s'applique également lors de l'accomplissement du jeûne manqué de Ramadhân. *Article 561: Si, pendant une nuit du mois de Ramadhân, quelqu'un qui se trouve en état d'impureté rituelle (junub) dort, et qu'après s'être réveillé, décide de se rendormir en étant sûr qu'il se réveillera avant l'Appel à la Prière de l'Aube afin d'accomplir le bain rituel requis, mais que, contrairement à ses prévisions et à sa volonté, il ne se réveillera pas avant l'Appel à la Prière de l'Aube, il aura alors à accomplir le jeûne manqué de ce jour-là. Et au cas où il se réveillerait une seconde fois et dormirait une troisième fois sans se réveiller avant l'Appel à la Prière de l'Aube, il lui faudrait accomplir le jeûne manqué de ce jour-là, et acquitter en outre, par précaution recommandée, le rachat (kaffârah) prescrit. *Article 562: Si une femme cesse d'avoir ses règles ou ses lochies avant l'athân de l'aube, pendant le mois de Ramadhân (ou, par précaution, pendant un jour où elle veut s'acquitter, à titre de qadhâ', d'un jeûne manqué de Ramadhân) et qu'elle omet délibérément de faire le ghusl (ou faute de temps, le tayammum de remplacement) requis, son jeûne sera invalide. Si cela se produit à l'occasion d'un jeûne autre que celui du mois de Ramadhân (ou de remplacement du jeûne de Ramadhân), le jeûne ne sera pas invalide, bien que, par précaution, elle doive prendre un bain avant d'observer le jeûne. Et si une femme, qui a l'obligation de faire le tayammum au lieu du ghosl de menstrues ou de lochies, omet de le faire (tayammum) avant l'athân de l'aube, pendant le mois de Ramadhân, son jeûne est invalide. *Article 563: Si une femme cesse d'avoir ses règles ou ses lochies avant l'athân de l'aube, pendant le mois de Ramadhân, et qu'elle n'a pas le temps de prendre le bain rituel prescrit, elle doit accomplir le tayammum, et il n'est pas nécessaire qu'elle reste éveillée jusqu'à l'heure de la Prière de l'Aube. La même règle s'applique à quiconque a l'obligation de faire le tayammum (au lieu du ghusl), lorsqu'il se trouve en état de janâbah. *Article 564: Si une femme cesse d'avoir ses règles ou ses lochies juste avant l'athân de l'aube, au mois de Ramadhân, et qu'elle n'ait le temps de faire ni bain rituel, ni tayammum, son jeûne sera valide. *Article 565: Si une femme cesse d'avoir ses règles ou ses lochies juste avant l'athân de l'aube, ou si ses règles ou ses lochies commencent pendant la journée, même à peine avant le crépuscule, son jeûne est valide. *Article 566: Si une femme oublie de prendre le bain requis après ses règles ou ses lochies, et qu'elle s'en souvient un ou plusieurs jours plus tard, le jeûne observé pendant la période d'oubli sera valide. *Article 567: Si une femme cesse d'avoir ses règles ou ses lochies avant l'athân de l'aube, et qu'elle néglige de faire le ghusl (ou faute de temps, le tayammum) avant l'athân de l'aube, son jeûne sera invalide; mais s'il n'y a pas négligence de sa part, par exemple si elle est obligée d'attendre son tour (dans un bain public) pour pouvoir accomplir le ghusl, son jeûne sera valide, même si elle s'endort trois fois sans faire le ghusl jusqu'à l'heure de la Prière de l'Aube, à condition qu'elle fasse le tayammum. *Article 568: Si une femme se trouve en état de règles excessives (istihâdhah kathîrah), son jeûne sera valide même si elle prend le bain rituel conformément aux prescriptions mentionnées précédemment au chapitre correspondant (Article 187). De même, son jeûne sera valide, même si elle ne fait pas le ghusl prescrit pour une femme en état de règles semi-excessives (istihâdhah mutawassitah).

Article 569: Si une personne en état de jeûne reçoit un lavement avec un liquide, son jeûne devient invalide, même si elle est obligée de le faire à titre de traitement médical.

Article 570: Si une personne en état de jeûne vomit intentionnellement, son jeûne devient invalide, même s'il l'a fait à cause d'une maladie. Toutefois, si on vomit involontairement ou par erreur, le jeûne ne devient pas invalide. *Article 571: Si quelqu'un commet intentionnellement et volontairement un acte qui invalide le jeûne, son jeûne est invalide. Mais s'il ne le fait pas intentionnellement, son jeûne demeure valable. Toutefois, si une personne en état de janâbah dort sans effectuer jusqu'à l'heure de la Prière de l'Aube, le ghusl requis à cet effet (cf Article 561), son jeûne sera invalide. De même, si une personne commet un acte qui invalide le jeûne, soit parce qu'elle ignore totalement que son acte est de nature à invalider le jeûne, soit parce qu'elle a agi conformément aux indications d'une autorité qu'elle croyait être compétente, son jeûne ne sera pas valide, sauf dans le cas où elle aurait mangé, bu ou commis l'acte sexuel. *Article 572: Si quelqu'un commet, par inadvertance, un acte qui invalide le jeûne, et que, croyant que son jeûne étant déjà invalidé, il commet délibérément un autre acte qui invalide le jeûne, son jeûne sera invalide. *Article 573: Une personne en état de jeûne doit éviter d'aller à un endroit où elle risque d'être contrainte d'avaler quelque chose et de rompre ainsi, son jeûne. Si elle y va de son propre chef, et qu'elle venait à être forcée de commettre elle-même un acte qui invalide le jeûne, son jeûne sera invalide. Il en va de même, selon la position juridique de la précaution obligatoire, si on met par force quelque chose dans sa bouche.

En cours de réalisation

Article 574: Dans le cas des actes suivants, il est obligatoire de s'acquitter à la fois du Jeûne manqué (qadhâ') et du rachat (kaffârah), à condition que ces actes soient commis intentionnellement, volon-tairement et sans aucune contrainte ou pression lors du jeûne de Ramadhân: Manger Boire L'Acte sexuel L'Onanisme Demeurer en état de janâbah (impureté séminale) jusqu'à l'heure de la Prière de l'Aube. Et par précaution recommandée, les actes autres que ceux mentionnés ci-dessus, devraient être réparés, eux aussi, par à la fois le jeûne de remplacement et le rachat. *Article 575: Si une personne commet l'un des actes précités (Article 574) en croyant, avec une certitude absolue, que son acte n'est pas de nature à invalider le Jeûne, il ne sera pas obligatoire pour elle d'acquitter la kaffârah requise normalement. *Article 576: Pour se racheter d'une rupture du jeûne du mois de Ramadhân, on doit Soit: a-affranchir un esclave, Soit: b-jeûner deux mois, Soit: c-nourrir soixante indigents à raison d'un mudd (3/4 kg) de nourriture courante (blé, orge, pain, etc.) par personne. Et s'il se trouve dans l'impossibilité d'acquitter aucun des trois modes de rachat, il doit se contenter de donner une aumône selon ses moyens, et demander le Pardon divin. Et la précaution obligatoire veut qu'il acquitte le rachat lorsqu'il le pourrait. *Article 577: Quelqu'un qui se rend redevable d'un rachat de deux mois de jeûne doit jeûner au moins pendant un mois et un jour consécutifs, et il peut remettre à plus tard le reste de jours à jeûner. En outre, il ne doit pas commencer le jeûne consécutif d'un mois plus un jour pendant une période au cours de laquelle un jour tel que 'Ïd-ul-Adh-hâ (où il est interdit de jeûner) se trouverait inclus dans le mois et les jours consécutifs de jeûne dont il est question ci-dessus. *Article 578: Si quelqu'un qui a l'obligation de jeûner pendant un nombre précis de jours consécutifs omet de jeûner pendant l'un de ces jours, sans raison considérée comme cas de force majeure, il doit recommencer toute la période de jeûne. *Article 579: Si une personne qui doit effectuer un jeûne de plusieurs jours consécutifs ne peut pas maintenir la continuité de son jeûne (et l'interrompt) pour une raison extérieure à sa volonté (règles, lochies, voyage obligatoire), elle n'est pas tenue de recommencer à zéro le jeûne consécutif requis (les jours de jeûne déjà accomplis) après cessation de la cause d'interruption. Elle devra plutôt reprendre son jeûne où elle l'a interrompu, et compléter les jours qu'il lui reste à jeûner. *Article 580: Si quelqu'un invalide son jeûne par un acte illicite, qu'il soit illicite en lui-même (boire du vin, commettre l'adultère) ou qu'il soit devenu illicite pour une raison quelconque (par exemple, un aliment licite dont la consommation est nuisible à la santé), ou encore en faisant l'acte sexuel avec sa femme réglée, la précaution recommandée veut qu'il cumule les trois modes de rachat, c'est-à-dire, à la fois, affranchir un esclave, jeûner deux mois, et nourrir soixante pauvres, et ce pour chacun des actes illicites commis. S'il lui est impossible de s'acquitter des trois formes de rachat, il devra en choisir celle qu'il est en mesure d'effectuer.

Article 581: Le voyageur qui a l'obligation de ramener à deux le nombre des unités des Prières qui en comptent normalement quatre, ne doit pas jeûner. Toutefois, le voyageur qui a l'obligation d'effectuer les Prières complètes, tel celui dont la profession est le voyage, ou qui accomplit un voyage dans un but illicite, doit jeûner pendant son voyage. *Article 582: Il n'est pas interdit de voyager pendant le mois de Ramadhân, mais il est détestable de voyager au cours de ce mois dans le but d'échapper au jeûne. Il est également détestable de voyager le 24 Ramadhân et les jours suivants, à moins que le voyage ait pour but d'accomplir le Hajj ou la 'Umrah, ou qu'il ait trait à une affaire importante. *Article 583: Si une personne en état de jeûne voyage l'après-midi, elle doit poursuivre son jeûne, par mesure de précaution recommandée; si elle voyage avant midi, et qu'elle avait décidé ce voyage depuis la nuit, elle ne pourra faire le jeûne ce jour-là, et par précaution, elle ne le pourra pas, même si elle n'avait pas décidé ce voyage, depuis la nuit. Dans les deux cas, elle n'a pas le droit de rompre le jeûne avant d'avoir atteint la limite de tarakh-khuç. Si, elle le fait avant, elle devra s'acquitter d'une Kaffârah. *Article 584: Il est détestable pour un voyageur, ainsi que pour quiconque ne peut pas jeûner pour une raison quelconque, d'avoir des rapports sexuels, de manger ou de boire à satiété pendant la journée au mois de Ramadhân.

Article 585: Le jeûne n'est pas obligatoire pour celui qui ne peut pas jeûner en raison de son âge avancé, ou pour qui le jeûne constitue un motif de difficultés sérieuses. Mais, dans ce dernier cas, il doit offrir un mudd de nourriture courante à un indigent pour chaque jour non jeûné. *Article 586: Si une personne qui ne jeûne pas pendant le mois de Ramadhân en raison de son âge avancé devient ultérieurement capable de jeûner, elle devra, par précaution recommandée, observer le jeûne manqué du mois de Ramadhân. *Article 587: Le jeûne n'est pas obligatoire pour celui qui souffre d'une maladie qui provoque en lui une sensation de soif excessive et insupportable, ou si la sensation de soif devient pour lui une source de difficultés. Dans ce dernier cas, toutefois, il doit offrir un mudd d'alimentation à un indigent pour chaque jour de jeûne manqué. Et la précaution recommandée veut qu'il ne boive que le strict minimum nécessaire de l'eau et que plus tard, lorsqu'il sera capable de jeûner, il accomplisse le jeûne manqué. *Article 588: Le jeûne n'est pas obligatoire- ou même interdit- pour une femme enceinte, lorsqu'elle est en état de grossesse avancée ou lorsque le jeûne est nuisible à sa santé ou à celle de l'enfant qu'elle porte. Toutefois, elle doit offrir un mudd de nourriture à un pauvre pour chaque jour de jeûne manqué. Elle devra, en outre, accomplir, dans les deux cas, le jeûne manqué, à titre de qadhâ', ultérieurement. *Article 589: Si une femme allaite un enfant, qu'elle en soit la mère ou tout simplement la nourrice, payée ou bénévole, et qu'elle n'a pas beaucoup de lait et que le jeûne soit nuisible à elle ou à l'enfant, elle peut- ou même doit- ne pas jeûner ; elle doit seulement offrir un mudd de nourriture à un indigent pour chaque jour de jeûne non observé. Et dans les deux cas, elle devra accomplir le jeûne manqué, à titre de qadhâ' ultérieurement. *Au cas où le jeûne serait nuisible pour elle, elle n'aura pas l'obligation de jeûner; elle devrait seulement offrir, par précaution recommandée, un mudd de nourriture courante à un indigent pour chaque jour de jeûne non observé. *Article 590: Par précaution obligatoire, la règle expliquée ci-dessus (Article précédent, 589) ne s'applique que lorsque le seul moyen de nourrir l'enfant est le lait de la femme en question, mais s'il y a une autre alternative, par exemple, lorsqu'il y a plus d'une femme disponible qui accepte d'allaiter l'enfant, la légalité de cette règle est sujette à caution (ich-kâl).

Article 591: L'avènement du premier jour d'un mois de l'Hégire est considéré comme établi par l'un des moyens suivants : *Si une personne voit, elle-même, la veille, le croissant de la lune; *Si plusieurs personnes affirment l'avoir vu, et que leur affirmation concordante engendre en nous la satisfaction et l'assurance, ou lorsque cette satisfaction et cette assurance sont engendrées en nous par tous autres indices allant dans le même sens; Si deux personnes intègres ('âdil) disent qu'elles l'ont vue. Toutefois, si elles divergent sur les détails de la nouvelle lune, l'avènement du premier jour du mois ne peut pas être considéré comme établi. Cette divergence peut être explicite ou implicite: par exemple, si un groupe de personnes sont parties en mission pour constater l'apparition de la nouvelle lune et que, à leur retour, deux personnes intègres seulement affirment l'avoir vue, alors qu'il y a parmi le groupe, des gens aussi intègres et aussi qualifiés que les deux personnes en question, dans ce cas, l'affirmation de deux témoins intègres n'est pas de nature à établir l'apparition de la nouvelle lune. Si trente jours se sont écoulés depuis le premier jour de la lune du mois précédent. Par exemple, si 30 jours depuis le 1er Cha`bân se seront déjà écoulés, le 1er Ramadhân sera établi, et lorsque 30 jours depuis le 1er Ramadhân se seront déjà écoulés, le 1er Chawwâl (le Jour de la Fête de Ramadhân) sera établi. *Article 592: Si la lune est très haut dans le ciel, ou si elle disparaît tard, cela ne constitue pas une preuve qu'elle est apparue la nuit précédente. De même, s'il y a un halo autour de la lune, cela ne prouve pas que la nouvelle lune est apparue la nuit précédente. *Article 593: Si le 1er jour d'un mois est établi dans une ville, il doit être considéré comme étant établi dans les autres villes qui ont avec elle un horizon commun. Avoir une unité d'horizon ou un horizon commun signifie ici que lorsque la nouvelle lune est vue dans une ville, on pourrait la voir également dans les autres villes, s'il n'y avait pas d'entraves, tels les nuages etc. *Article 594: Lorsque quelqu'un ne sait pas si on est au dernier jour du mois de Ramadhân ou au 1er jour du mois suivant (Chawwâl), il doit observer le jeûne ce jour. S'il vient à savoir pendant la journée, qu'on est le 1er Chawwâl (donc, le Jour de la Fête), il doit interrompre le jeûne.

Article 602: Il est recommandé aux catégories de personnes suivantes de s'abstenir des actes invalidant le jeûne de Ramadhân, même si elles n'observent pas le jeûne: Le voyageur qui a fait, pendant son voyage, quelque chose qui invalide le jeûne. Le voyageur qui arrive à son domicile après midi, ou qui atteint, après midi, l'endroit où il veut séjourner dix jours. La même règle s'applique lorsqu'il arrive à un tel endroit avant midi, s'il a déjà rompu son jeûne pendant le voyage. Le malade qui guérit après midi. La même règle s'applique s'il guérit avant midi, même s'il a fait quelque chose qui invalidait le jeûne. La femme dont les règles ou les lochies se terminent pendant le jour. *Article 603: Il est recommandé à celui qui observe le jeûne de ne le rompre qu'après avoir accompli les Prières du Crépuscule et de la Nuit. Toutefois, s'il a si faim qu'il ne pourrait pas accomplir avec tranquillité d'esprit ses Prières, ou si quelqu'un d'autre est en train de l'attendre, il vaut mieux qu'il rompe son jeûne d'abord, et qu'il accomplisse les Prières ensuite. Toutefois, autant que possible, il devrait accomplir ses Prières pendant l'horaire recommandé.

Article 595: Il est interdit de jeûner le jour de 'Ïd-ul-Fitr (la Fête de Ramadhân) ou de 'Ïd-ul-Qurbân ('Ïd-ul-Adh-hâ, la Fête du Sacrifice). Il est également interdit de jeûner avec l'intention d'observer le jeûne du premier jour du mois de Ramadhân, un jour dont on n'est pas sûr s'il est le dernier jour du mois de Cha'bân ou le premier jour du mois de Ramadhân. *Article 596: Il est interdit à un enfant d'observer un jeûne recommandé si celui-ci devient une cause des souffrances émotionnelles pour ses parents. *Article 597: Si une personne sait que le jeûne n'est pas nuisible pour elle, elle doit jeûner, même si le médecin lui dit que le jeûne lui est préjudiciable. Et, dans le cas contraire, si une personne est certaine, ou pense, que le jeûne lui est préjudiciable, elle doit s'abstenir de jeûner, même si le médecin lui dit que le jeûne n'est pas nuisible pour sa santé. Mais si elle observe le jeûne, dans de tels cas, et qu'il apparaît ensuite que le jeûne lui était effectivement nuisible- ou si le jeûne n'était pas maintenu avec l'Intention de la qurbah-, son jeune ne sera pas valable. *Article 598: Il est détestable de jeûner le Jour de 'Âchûrâ (le 10 Moharram). Il est également détestable de jeûner le jour dont on ne sait pas s'il est le Jour de 'Arafâh ou le 'Ïd-ul-Adh-hâ (le 9 ou le 10 du mois de Thil-Hajjah). *Article 599: Le jeûne est recommandé tous les jours de l'année, à l'exception de ceux pendant lesquels il est interdit ou détestable de jeûner. Toutefois, il est particulièrement recommandé de jeûner pendant les jours suivants : Les premier et dernier jeudis d'un mois, ainsi que le vendredi qui suit le 10 d'un mois. Si une personne omet d'observer ces jeûnes, il est recommandé qu'elle le fasse à titre tardif, qadhâ'. Et au cas où elle serait incapable de jeûner, il est recommandé qu'elle offre un mudd de nourriture, ou la quantité prescrite d'argent frappé à un indigent pour chaque jour de jeûne non observé. Le 13, le 14 et le 15 de chaque mois. Tous les jours des mois de Rajab et de Cha'bân, ou autant de jours qu'on peut, même un seul jour, de ces deux mois. Le jour de 'Ïd Nawrûz. Du 4 au 9 du mois de Chawwâl. Le 25 et le 29 du mois de Thî-Qa'dah. Du 1 au 9 (le Jour de 'Arafah) du mois de Thil-Hajj. Toutefois, au cas où il ne serait pas possible à quelqu'un de réciter les Supplications de 'Arafah en raison de son affaiblissement par suite du jeûne, il serait détestable de jeûner ce jour-là (le Jour de 'Arafah, soit le 9 Thil-Hajj). L'heureux Jour de Ghadîr (le 18 Thil-Hajj). L'heureux Jour de Mubâhilah (le 24 Thil-Hajj). Le 1, le 3 et le 7 du mois de Muharram. Le jour anniversaire de la naissance du Saint Prophète (P) (le 17 Rabî'-ul-Awwal). Le 15 du mois de Jumâdi-ul-Awwal. *Article : 600: Le jeûne est également recommandé le 27 Rajab, jour où le Saint Prophète (P) fut nommé pour commencer sa mission prophétique. *Article 601: Si quelqu'un observe un jeûne recommandé, il n'est pas obligatoire pour lui de le compléter. D'autre part, si un Frère dans la Foi l'invite à un repas, il lui est recommandé d'accepter l'invitation et de rompre son jeûne, même si on est l'après-midi.

1559. इंसान के लिए रोज़े की नीयत दिल से गुज़ारना या मसलन यह कहना कि, मैं कल रोज़ा रखूंगा ज़रूरी नहीं बल्कि उस का इरादा करना काफ़ी है कि वह अल्लाह तआला की रिज़ा के लिये अज़ाने सुब्ह से मग़्रिब तक कोई भी ऐसा काम नहीं करेगा जिससे रोज़ा बातिल होता हो और यह यक़ीन हासिल करने के लिये इस तमाम वक़्त में वह रोज़े से रहा है ज़रूरी है कि कुछ देर अज़ाने सुब्ह से पहले और कुछ देर मग़्रिब के बाद भी ऐसे काम करने से परहेज़ न करे जिन से रोज़ा बातिल हो जाता है। *1560. इंसान माहे रमज़ानुल मुबारक की हर रात उस से अगले दिन के रोज़े की नीयत कर सकता है और बेहतर यह है कि उस महीने की पहली रात को ही सारे महीने के रोज़ों की नीयत करे। *1561. वह शख़्स जिसका रोज़ा रखना का इरादा हो उसके लिये माहे रमज़ान में रोज़े की नीयत का आखिरी वक़्त अज़ाने सुब्ह से पहले है। यानी अज़ाने सुब्ह से पहले रोज़े की नीयत ज़रूरी है अगरचे नीन्द या ऐसी ही किसी वजह से अपने इरादे की तरफ़ मुतवज्जह न हो। *1562. जिस शख़्स न ऐसा कोई काम न किया हो जो रोज़े को बातिल करे तो वह जिस वक़्त भी दिन में मुस्तहब रोज़े की नीयत कर ले अगरचे मग़रिब होने में कम वक़्त ही रह गया हो, उस का रोज़ा सहीह है। *1563. जो शख़्स माहे रमज़ानुल मुबारक के रोज़ों और उसी तरह वाजिब रोज़ों में जिन के दिन मुअय्यन हैं रोज़े की नीयत किये बग़ैर अज़ाने सुब्ह से पहले सो जाए अगर वह ज़ोहर से पहले बेदार हो जाए और रोज़े की नीयत करे तो उसका रोज़ा सहीह है और अगर वह ज़ोहर के बाद बेदार हो तो एहतियात की बिना पर ज़रूरी है कि क़ुर्बते मुतलक़ा की नीयत न करे और उस दिन के रोज़े की क़ज़ा भी बजा लाए। *1564. अगर कोई शख़्स माहे रमज़ानुल मुबारक के रोज़ों के अलावा कोई दूसरा रोज़ा रखना चाहे तो ज़रूरी है कि उस रोज़े को मुअय्यन करे मसलन नीयत करे कि मैं क़ज़ा या कफ़्फ़ारे का रोज़ा रख रहा हूँ लेकिन माहे रमज़ानुल मुबारक में यह नीयत करना ज़रूरी नहीं कि मैं सारे रमज़ानुल मुबारक का रोज़ा रख रहा हूँ बल्कि अगर किसी को इल्म न हो या भूल जाए कि माहे रमज़ान है और किसी दूसरे रोज़े की नीयत करे तब भी वह रोज़ा माहे रमज़ान का रोज़ा शुमार होगा। *1565. अगर कोई शख़्स यह जानता हो कि रमज़ान का महीना है और जानबूझ कर माहे रमज़ान के रोज़े के अलावा किसी दूसरे रोज़े की नीयत करे तो वह रोज़ा जिसकी उसने नीयत की है वह रोज़ा शुमार नहीं होगा और इसी तरह वह माहे रमज़ान का रोज़ा भी शुमार नहीं होगा अगर वह नीयत क़स्दे क़ुर्बत के मनाफ़ी हो बल्कि अगर मनाफ़ी न हो तब भी एहतियात की बिना पर वह रोज़ा माहे रमज़ान का रोज़ा शुमार नहीं होगा। *1566. मिसाल के तौर पर अगर कोई माहे रमज़ानुल मुबारक के पहले रोज़े की नीयत करे लेकिन बाद में मालूम हो कि यह दूसरा रोज़ा या तीसरा रोज़ा था तो उसका रोज़ा सहीह है। *1567. अगर कोई शख़्स अज़ाने सुब्ह से पहले रोज़े की नीयत करने के बाद बेहोश हो जाए और फिर उसे दिन में किसी वक़्त होश आ जाए तो एहतियाते वाजिब यह है कि उस दिन का रोज़ा तमाम करे और उसकी क़ज़ा भी बजा लाए। *1568. अगर कोई शख़्स अज़ाने सुब्ह से पहले रोज़े की नीयत करे और फिर बेहोश हो जाए और फिर उसे दिन में किसी वक़्त होश आ जाए तो एहतियाते वाजिब यह है कि उस दिन का रोज़ा तमाम करे और उसकी क़ज़ा भी बजा लाए। *1569. अगर कोई शख़्स अज़ाने सुब्ह से पहले रोज़े की नीयत करे और सो जाए और मग़्रिब के बाद बेदार हो तो उसका रोज़ा सहीह है। *1570. अगर किसी शख़्स को इल्म न हो या भूल जाए कि माहे रमज़ान है और ज़ोहर से पहले इस अम्र की जानिब मुतवज्जह हो और इस दौरान कोई ऐसा काम कर चुका हो जो रोज़े को बातिल करता है तो उसका रोज़ा बातिल होगा लेकिन यह ज़रूरी है कि मग़्रिब तक कोई ऐसा काम न करे जो रोज़े को बातिल करता हो और माहे रमज़ान के बाद रोज़े की क़ज़ा भी करे। और अगर ज़ोहर के बाद मुतवज्जह हो तो कोई ऐसा काम भी न किया हो जो रोज़े को बातिल करता हो तो उसका रोज़ा सहीह है। *1571. अगर माहे रमज़ान में बच्चा अज़ाने सुब्ह से पहले बालिग़ हो जाए तो ज़रूरी है कि रोज़ा रखे और अगर अज़ाने सुब्ह के बाद बालिग़ हो तो उस दिन का रोज़ा उस पर वाजिब नहीं है लेकिन अगर मुस्तहब रोज़ा रखने का इरादा कर लिया हो तो इस सूरत में एहतियात की बिना पर उस दिन के रोज़े को पूरा करना ज़रूरी है। *1572. जो शख़्स मैयित के रोज़े रखने के लिये अजीर बना हो या उसके ज़िम्मे कफ़्फ़ारे के रोज़ें हों अगर वह मुस्तहब रोज़े रखे तो कोई हरज नहीं लेकिन अगर क़ज़ा रोज़े किसी के ज़िम्मे हों तो वह मुस्तहब रोज़े नहीं रख सकता और अगर भूल कर मुस्तहब रोज़ा रख ले तो इस सूरत में अगर ज़ोहर से पहले याद आ जाए तो उसका रोज़ा कल्अदम हो जाता है और वह अपनी नीयत वाजिब रोज़े की जानिब मोड़ सकता है। और अगर वह ज़ोहर के बाद मुतवज्जह हो तो एहतियात की बिना पर उसका रोज़ा बातिल है और अगर उसे मग़्रिब के बाद याद आए तो तो उसके रोज़े का सहीह होना इश्काल से ख़ाली नहीं। *1573. अगर माहे रमज़ान के रोज़े के अलावा कोई दूसरा मख़्सूस रोज़ा इंसान पर वाजिब हो मसलन उसने मन्नत मानी हो कि एक मुक़र्रर दिन को रोज़ा रखेगा और जान बूझ कर अज़ाने सुब्ह से पहले नीयत न करे तो उसका रोज़ा बातिल है और अगर उसे मालूम न हो कि उस दिन का रोज़ा उस पर वाजिब है या भूल जाए और ज़ोहर से पहले उसे याद आए तो अगर उसने कोई ऐसा काम न किया हो जो रोज़े को बातिल करता हो और रोज़े की नीयत कर ले तो उसका रोज़ा सहीह है और अगर ज़ोहर के बाद उसे याद आए तो माहे रमज़ान के रोज़े में जिस एहतियात का ज़िक्र किया गया है उसका ख़्याल रखे। 1574. अगर कोई शख़्स किसी ग़ैर मुअय्यन वाजिब रोज़े के लिये मसलन रोज़ा ए कफ़्फ़ारा के लिये ज़ोहर के नज़दीक तक अमदन नीयत न करे तो कोई हरज नहीं बल्कि अगर नीयत से पहले मुसम्मम इरादा रखता हो कि रोज़ा नहीं रखेगा या मुज़ब्ज़ब हो कि रोज़ा रखे या न रखे तो अगर उसने कोई ऐसा काम न किया हो जो रोज़े को बातिल करता हो और ज़ोहर से पहले रोज़े की नीयत कर ले तो उसका रोज़ा सहीह है। *1575. अगर कोई काफ़िर माहे रमज़ान में ज़ोहर से पहले मुसलमान हो जाए और अज़ाने सुब्ह से उस वक़्त तक कोई ऐसा काम न किया हो जो रोज़े को बातिल करता हो तो एहतियाते वाजिब की बिना पर ज़रूरी है कि रोज़े की नीयत करे और रोज़े को तमाम करे और अगर दिन का रोज़ा न रखे तो उसकी क़ज़ा बजा लाए। *1576. अगर कोई बीमार शख़्स माहे रमज़ान के किसी दिन में ज़ोहर से पहले तन्दुरुस्त हो जाए और उसने उस वक़्त तक कोई ऐसा काम न किया हो जो रोज़े को बातिल करता हो तो नीयत कर के उस दिन का रोज़ा रखना ज़रूरी है और अगर ज़ोहर के बाद तन्दुरुस्त हो तो उस दिन का रोज़ा उस पर वाजिब नहीं है। *1577. जिस दिन के बारे में इंसान को शक हो कि शाबान की आख़िरी तारीख़ है या रमज़ान की पहली तारीख़, उस दिन का रोज़ा रखना उस पर वाजिब नहीं है और अगर रोज़ा रखना चाहे तो रमज़ानुल मुबारक के रोज़े की नीयत नहीं कर सकता लेकिन नीयत करे कि अगर रमज़ान है तो रमज़ान का रोज़ा है और अगर रमज़ान नहीं है तो क़ज़ा रोज़ा या उसी जैसा कोई और रोज़ा है बईद नहीं की उसका रोज़ा सहीह हो लेकिन बेहतर यह है कि क़ज़ा रोज़े वग़ैरा की नीयत करे और अगर बाद में पता चले कि माहे रमज़ान था तो रमज़ान का रोज़ा शुमार होगा लेकिन अगर नीयत सीर्फ़ रोज़े की करे और बाद में मालूम हो कि रमज़ान था तब भी काफ़ी है। *1578. अगर किसी दिन के बारे में इंसान को शक हो कि शाबान की आख़िरी तारीख़ है या रमज़ानुल मुबारक की पहली तारीख़ तो वह क़ज़ा या मुस्तहब या ऐसे किसी और रोज़े की नीयत कर के रोज़ा रख ले और दिन में किसी वक़्त उसे पता चले कि माहे रमज़ान है तो ज़रूरी है कि माहे रमज़ान के रोज़े की नीयत कर ले। *1579. अगर किसी मुअय्यन वाजिब रोज़े के बारे में मसलन रमज़ानुल मुबारक के रोज़े के बारे में इंसान मुज़ब्ज़ब हो कि अपने रोज़े को बातिल करे या न करे या रोज़े को बातिल करने का क़स्द करे तो ख़्वाह उसने जो क़स्द किया हो उसे तर्क कर दे और कोई ऐसा काम भी न करे जिस में रोज़ा बातिल होता हो उसका रोज़ा एहतियात की बिना पर बातिल हो जाता है। *1580. अगर कोई शख़्स जो मुस्तहब या ऐसा वाजिब रोज़ा मसलन कफ़्फ़ारे का रोज़ा रखे हुए हो जिसका वक़्त मुअय्यन न हो किसी ऐसे काम का क़स्द करे जो रोज़े को बातिल करता हो या मुज़ब्ज़ब हो कि कोई ऐसा काम करे या न करे तो अगर वह कोई ऐसा काम न करे और वाजिब रोज़े में ज़ोहर से पहले और मुस्तहब रोज़े में ग़ुरुब से पहले रोज़े की नीयत कर ले तो उस का रोज़ा सहीह है। वह चीज़ें जो रोज़े को बातिल करती हैं

1581. चन्द चीज़ें रोज़े को बातिल कर देती हैः 1. खाना और पीना। 2. जिमाअ करना। 3. इस्तेम्ना- यानी इंसान अपने साथ या किसी दूसरे के साथ जिमाअ के अलावा ऐसा फ़ेल करे जिसके नतीजे में मनी ख़ारिज हो। 4. ख़ुदा ए तआला पैग़म्बरे अकरम (सल्लल्लाहो अलैहे व आलेही व सल्लम) और आइम्मा ए ताहिरीन (अ0) से कोई झूठी बात मंसूब करना। 5. ग़ुबार हल्क़ तक पहुँचाना। 6. मश्हूर क़ौल की बिना पर पूरा सर पानी में डुबाना। 7. अज़ाने सुब्ह तक जनाबत या हैज़ और निफ़ास की हालत में रहना। 8. किसी सय्याल चीज़ से हुक़्ना (एनिमा) करना। 9. क़ै करना। इन मुब्तलात के तफ़्सीली अहकाम

1582. अगर रोज़ादार इस अम्र की जानिब मुतवज्जह होते हुए कि रोज़े से है कोई चीज़ जानबूझ कर खाए या पिये तो उसका रोज़ा बातिल हो जाता है। क़ता ए नज़र इस से कि वह चीज़ ऐसी हो जिसे उमूमन खाया या पिया जाता हो मसलन रोटी और पानी या ऐसी हो जिसे उमूमन खाया या पिया न जता हो मसलन मिट्टी और दरख़्त का शीरा ख़्वाह कम हो या ज़्यादा हत्ता कि अगर रोज़ादार मिसवाक मुँह से निकाले और दोबारा मुँह में ले जाए और उसकी तरी निगल ले तब भी रोज़ा बातिल हो जाता है सिवाए इस सूरत के कि मिसवाक की तरी लुआबे दहन में घुलमिल कर इस तरह ख़त्म हो जाए कि उसे बेरुनी तरी न कहा जा सके। *1583. जब रोज़ादार खाना खा रहा हो अगर उसे मालूम हो जाए कि सुब्ह हो गई है तो ज़रूरी है कि जो लुक़्मा मुँह में हो उसे उगल दे और अगर जान बूझ कर वह लुक़मा निगल ले तो उसका रोज़ा बातिल है। और उस हुक्म के मुताबिक़ जिसका ज़िक्र बाद में होगा उस पर कफ़्फ़ारा भी वाजिब है। *1584. अगर रोज़ादार ग़लती से कोई चीज़ खा ले या पी ले तो उसका रोज़ा बातिल नहीं होता। *1585. जो इंजेक्शन उज़्व़ को बेहिस कर देते हैं या किसी और मक़सद के लिये इस्तेमाल होते हैं अगर रोज़ादार उन्हें इस्तेमाल करे तो कोई हरज नहीं लेकिन बेहतर यह है कि उन इंजेक्शनों से परहेज़ किया जाए जो दवा और ग़िज़ा के बजाय इस्तेमाल होते हैं। *1586. अगर रोज़ादार दांतों की रेखों में फँसी हुई कोई चीज़ अमदन निगल ले तो उसका रोज़ा बातिल हो जाता है। *1587. जो शख़्स रोज़ा रखना चाहता हो उसके लिये अज़ाने सुब्ह से पहले दांतों में खिलाल करना ज़रूरी नहीं है। लेकिन अगर उसे इल्म हो कि जो ग़िज़ा दांतों के रेखों में रह गई है वह दिन के वक़्त पेट में चली जायेगी तो खिलाल करना ज़रूरी है। *1588. मुंह का पानी नीगलने से रोज़ा बातिल नहीं होता ख़्वाह तुर्शी वग़ैरा के तसव्वुर से ही मुंह में पानी भर आया हो। *1589. सर और सीने का बलग़म जब तक मुंह के अंदर वाले हिस्से तक न पहुंचे उसे निगलने में कोई हरज नहीं लेकिन अगर मुंह में आ जाए तो एहतियाते वाजिब है कि उसे थूक दे। *1590. अगर रोज़ादार को इतनी प्यास लगे कि उसे प्यास से मर जाने का ख़ौफ़ हो जाए या उसे नुक़्सान का अन्देशा हो या इतनी सख्ती उठाना पड़े जो उस के लिये नाक़ाबिले बर्दाश्त हो तो इतना पानी पी सकता है कि उन उमूर का खौफ़ खत्म हो जाए लेकिन उसका रोज़ा बातिल हो जायेगा और अगर माहे रमज़ान हो तो एहतियाते लाज़िम की बिना पर ज़रूरी है कि उससे ज़्यादा पानी न पिये और दिन के बाक़ी हिस्से में वह काम करने से परहेज़ करे जिससे रोज़ा बातिल हो जाता है। *1591. बच्चे या परिन्दे को खिलाने के लिये ग़िज़ा का चबाना या ग़िज़ा का चखना और इसी तरह के काम करना जिस में ग़िज़ा उमूमन हल्क़ तक नहीं पहुंचती ख़्वाह वह इत्तिफ़ाक़न हल्क़ तक पहुंच जाए तो रोज़े को बातिल नहीं करती, लेकिन अगर इंसान शूरू से जानता हो कि यह ग़िज़ा हल्क़ तक पहुंच जायेगी तो उसका रोज़ा बातिल हो जाता है और ज़रूरी है कि उसकी क़ज़ा बजा लाए और कफ़्फ़ारा भी उस पर वाजिब है। *1592. इंसान (मअमूली) नक़ाहत की वजह से रोज़ा नहीं छोड़ सकता, लेकिन अगर नक़ाहत इस हद तक हो कि उमूमन बर्दाश्त न हो सके तो फिर रोज़ा छोड़ने में कोई हरज नहीं है।

1593. जिमाअ रोज़े को बातिल कर देता है ख़्वाह उज़्वे तनासुल सुपारी तक ही दाखिल हो और मनी भी खारिज न हो। *1594. अगर आला ए तनासुल सुपारी से कम दाखिल हो और मनी भी खारिज न हो तो रोज़ा बातिल नहीं होता लेकिन जिस शख़्स की सुपारी कटी हुई हो अगर वह सुपारी की मिक़्दार से कमतर मिक़्दार दाखिल करे तो अगर यह कहा जाए कि उसने हमबिस्तरी की है तो उसका रोज़ा बातिल हो जायेगा। *1595. अगर कोई शख़्स अमदन जिमाअ का इरादा करे और फिर शक करे कि सुपारी के बराबर दुखूल हुआ था या नहीं तो एहतियाते लाज़िम की बिना पर उसका रोज़ा बातिल है और ज़रूरी है कि उस रोज़े की क़ज़ा बजा लाए लेकिन कफ़्फ़ारा वाजिब नहीं है। *1596. अगर कोई शख़्स भूल जाए कि रोज़े से है और जिमाअ करे या उसे जिमाअ पर इस तरह मजबूर किया जाए कि उसका इख़्तियार बाक़ी न रहे तो उसका रोज़ा बातिल नहीं होगा अलबत्ता अगर जिमाअ की हालत में उसे याद आ जाए कि रोज़े से है या मजबूरी ख़त्म हो जाए तो ज़रूरी है कि फ़ौरन तर्क करे और अगर ऐसा न करे तो उसका रोज़ा बातिल है।

1597. अगर रोज़ादार इस्तेम्ना करे (इस्तेमना के मअनी मस्अला 1581 में बताए जा चुके हैं) तो उसका रोज़ा बातिल हो जाता है। *1598. अगर बे इख़्तियारी की हालत में किसी की मनी खारिज हो जाए तो उसका रोज़ा बातिल नहीं है। *1599. अगरचे रोज़ादार को इल्म हो कि अगर दिन में सोयेगा तो उसे एहतिलाम हो जायेगा यानी सोते में उसकी मनी ख़ारिज हो जायेगी तब भी उसके लिये सोना जाइज़ है ख़्वाह न सोने की वजह से उसे कोई तक्लीफ़ न भी हो और उसे एहतिलाम हो जाए तो उसका रोज़ा बातिल नहीं होता। *1600. अगर रोज़ादार मनी खारिज होते वक़्त नीन्द से बेदार हो जाए तो उस पर यह वाजिब नहीं कि मनी को निकलने से रोके। *1601. जिस रोज़ादार को एहतिलाम हो गया हो तो वह पेशाब कर सकता है ख़्वाह उसे यह इल्म हो कि पेशाब करने से बाक़ी मांदा मनी नाली से बाहर आ जायेगी। *1602. जब रोज़ादार को एहतिलाम हो जाए उसे मालूम हो कि मनी नाली में रह गई है और वह ग़ुस्ल से पहले पेशाब नहीं करेगा तो ग़ुस्ल के बाद मनी उस के जिस्म से खारिज नहीं होगी तो एहतियाते मुस्तहब यह है कि ग़ुस्ल से पहले पेशाब करे। *1603. जो शख़्स मनी निकालने के इरादे से छेड़छाड़ और दिललगी करे तो ख़्वाह मनी न भी निकले तो एहतियाते लाज़िम की बिना पर ज़रूरी है कि रोज़े को तमाम करे और उसकी क़ज़ा भी बजा लाए। *1604. अगर रोज़ादार मनी निकालने के इरादे के बग़ैर मिसाल के तौर पर अपनी बीवी से छेड़छाड़ और हँसी मज़ाक करे और उसे इत्मीनान हो कि मनी खारिज नहीं होगी तो अगरचे इत्तिफ़ाक़न मनी खारिज हो जाए उसका रोज़ा सहीह है। अलबत्ता अगर उसे इत्मीनान न हो तो उस सूरत में जब मनी ख़ारिज होगी तो उसका रोज़ा बातिल हो जायेगा।

1605. अगर रोज़ादार ज़बान से या लिख कर या इशारे से या किसी और तरीक़े से अल्लाह तआला या रसूले अकरम स्वल्लल्लाहो अलैहे व आलेही व सल्लम या आपके (बर हक़) जा नशीनों में से किसी से जानबूझ कर कोई झूठी बात मंसूब करे तो अगरचे वह फ़ौरन कह दे कि मैंने झूठ कहा है या तौबा कर ले तब भी एहतियाते लाज़िम की बिना पर उसका रोज़ा बातिल है और एहतियाते मुस्तहब की बिना पर हज़रत फ़ातिमा ज़हरा सलवातुल्लाहे अलैहा और तमाम अंबिया ए मुर्सलीन (अ0 स0) और उन के जा नशीनों से भी कोई झूठी बात मंसूब करने का यही हुक्म है। *1606. अगर (रोज़ादार) कोई ऐसी रिवायत नक़्ल करना चाहे जिसके क़तई होने की दलील न हो और उसके बारे में उसे यह इल्म न हो कि सच है या झूठ तो एहतियाते वाजिब की बिना पर ज़रूरी है कि जिस शख़्स से वह रिवायत हो या जिस किताब में लिखी देखी हो उसका हवाला दे। *1607. अगर किसी रिवायत के बारे में एतिक़ाद रखता हो कि वह वाक़ई क़ौले ख़ुदा या क़ौले पैग़म्बर स्वल्लल्लाहो अलैहे व आलेही व सल्लम है और उसे अल्लाह तआला या पैग़म्बरे अकरम स्वल्लल्लाहो अलैहे व आलेही व सल्लम से मंसूब करे और बाद में मालूम हो कि यह निस्बत सही नहीं थी तो उसका रोज़ा बातिल नहीं होगा। *1608. अगर रोज़ादार किसी चीज़ के बारे में यह जानते हुए कि झूठ है उसे अल्लाह तआला और रसूले अकरम स्वल्लल्लाहो अलैहे व आलेही व सल्लम से मंसूब करे और बाद में उसे पता चले कि जो कुछ उसने कहा था वह दुरुस्त था तो एहतियाते लाज़िम की बिना पर ज़रूरी है कि रोज़े को तमाम करे और उसकी क़ज़ा भी बजा लाए। *1609. अगर रोज़ादार किसी ऐसे झूठ को जो खुद रोज़ादार ने नहीं बल्कि किसी दूसरे ने गढ़ा हो जानबूझ कर अल्लाह तआला या रसूले अकरम स्वल्लल्लाहो अलैहे व आलेही व सल्लम या आपके (बरहक़) जानशीनों से मंसूब कर दे तो एहतियाते लाज़िम की बिना पर उसका रोज़ा बातिल हो जायेगा लेकिन अगर जिसने झूठ गढ़ा हो उसका क़ौल नक़्ल करे तो कोई हरज नहीं। *1610. अगर रोज़ादार से सवाल किया जाए कि क्या रसूले मोहतशम स्वल्लल्लाहो अलैहे व आलेही व सल्लम ने ऐसा फ़रमाया है और वह अमदन जहाँ जवाब नहीं देना चाहिये वहाँ इस्बात में दे और जहाँ इस्बात में देना चाहिये वहाँ अमदन नहीं में दे तो एहतियाते लाज़िम की बिना पर उसका रोज़ा बातिल हो जाता है। *1611. अगर कोई शख़्स अल्लाह तआला या रसूले अकरम स्वल्लल्लाहो अलैहे व आलेही व सल्लम का क़ौले दुरुस्त नक़्ल करे और बाद में कहे कि मैंने झूठ कहा है या रात को झूठी बात उनसे मंसूब करे और दूसरे दिन जबकि रोज़ा रखा हुआ हो कहे कि जो कुछ मैंने गुज़श्ता रात कहा था वह दुरुस्त है तो उसका रोज़ा बातिल हो जाता है लेकिन अगर वह रिवायत के (सहीह या ग़लत होने के) बारे में बताए (तो उसका रोज़ा बातिल नहीं होता)।

1612. एहतियाते वाजिब की बिना पर कसीफ़ ग़ुबार का हल्क़ तक पहुंचाना रोज़े को बातिल कर देता है ख़्वाह ग़ुबार किसी ऐसी चीज़ का हो जिसका खाना हलाल हो मसलन आटा या किसी ऐसी चीज़ का हो जिसका खाना हराम हो मसलन मिट्टी। *1613. अक़्वा यह है कि ग़ैरे कसीफ़ ग़ुबार हल्क़ तक पहुंचने से रोज़ा बातिल हो जाता है। *1614. अगर हवा की वजह से ग़ुबार पैदा हो और इंसान मुतवज्जह होने और एहतियात कर सकने के बावजूद एहतियात न करे और ग़ुबार उसके हल्क़ तक पहुंच जाए तो एहतियाते वाजिब की बिना पर उसका रोज़ा बातिल हो जाता है। *1615. एहतियाते वाजिब यह है कि रोज़ादार सिग्रेट और तम्बाकू वग़ैरा का धुवां भी हल्क़ तक न पहुंचाए। *1616. अगर इंसान एहतियात न करे और ग़ुबार या धुवां वग़ैरा हल्क़ में चला जाए तो अगर उसे यक़ीन या इत्मीनान था कि यह चीज़ें हल्क़ में न पहुंचेंगी तो उसका रोज़ा सहीह है लेकिन उसे गुमान था कि यह हल्क़ तक नहीं पहुंचेंगी तो बेहतर यह है कि रोज़ा की क़ज़ा बजा लाए। *1617. अगर कोई शख़्स यह भूल जाए कि रोज़े से है एहतियात न करे या बे इख़्तियार ग़ुबार वग़ैरा उसके हल्क़ तक पहुंच जाए तो उसका रोज़ा बातिल नहीं होता।

1618. अगर रोज़ादार जानबूझ कर सारा सर पानी में डुबो दे ख़्वाह उस का बाक़ी बदन पानी से बाहर रहे मश्हूर क़ौल की बिना पर उसका रोज़ा बातिल हो जाता है लेकिन बईद नहीं कि ऐसा करना रोज़े को बातिल न करे। अगरचे ऐसा करने में शदीद कराहत है और मुम्किन हो तो उससे एहतियात करना बेहतर है। *1619. अगर रोज़ादार अपने निस्फ़ सर को एक दफ़्आ और बाक़ी निस्फ़ सर को दूसरी दफ़्आ पानी में डुबोए तो उसका रोज़ा सहीह होने में कोई इश्क़ाल नहीं है। *1620. अगर सारा सर पानी में डूब जाए तो ख़्वाह कुछ बाल पानी से बाहर भी रह जायें तो उसका हुक्म भी मस्अला 1618 की तरह है। *1621. पानी के अलावा दूसरी सैयाल चीज़ों मसलन दूध में सर डुबोने से रोज़े को कोई ज़रर नहीं पहुंचता और मुज़ाफ़ पानी में भी सर डुबोने का भी यही हुक्म है। *1622. अगर रोज़ादार बेइख़्तियार पानी में गिर जाए और उसका पूरा सर पानी में डूब जाए या भूल जाए कि रोज़े से है और सर पानी में डुबो ले तो उसके रोज़े में कोई इश्काल नहीं है। *1623. अगर कोई रोज़ादार यह ख़्याल करते हुए अपने आप को पानी में गिरा दे कि उसका सर पानी में नहीं डूबेगा लेकिन उसका पूरा सर पानी में डूब जाए तो उसके रोज़े में बिल्कुल इश्काल नहीं है। *1624. अगर कोई शख़्स भूल जाए कि रोज़े से है और सर पानी में डुबो दे तो अगर पानी में डुबे हुए उसे याद आए कि रोज़े से है तो बेहतर यह है कि रोज़ादार फ़ौरन अपना सर पानी से बाहर निकाले और अगर न निकाले तो उसका रोज़ा बातिल नहीं होगा। *1625. अगर कोई शख़्स रोज़ादार के सर को ज़बरदस्ती पानी में डुबो दे तो उसके रोज़े में कोई इश्काल नहीं है लेकिन जबकि अभी वह पानी में है दूसरा शख़्स अपना हाथ हटा ले तो बेहतर यह है कि फ़ौरन अपना सर पानी से बाहर निकाल ले। *1626. अगर रोज़ादार ग़ुस्ल की नीयत से सर पानी में डुबो दे तो उसका रोज़ा और ग़ुस्ल दोनों सहीह हैं। *1627. अगर कोई रोज़ादार किसी को डूबने से बचाने की ख़ातिर सर को पानी में डुबो दे ख़्वाह उस शख़्स को बचाना वाजिब ही क्यों न हो तो एहतियाते मुस्तहब यह है कि रोज़े की क़ज़ा बजा लाए।

1628. अगर जुनुब शख़्स माहे रमज़ानुल मुबारक में जानबूझ कर अज़ाने सुब्ह तक ग़ुस्ल न करे तो उसका रोज़ा बातिल है और जिस शख़्स का वजीफ़ा तयम्मुम हो और वह जानबूझ कर तयम्मुम न करे तो उसका रोज़ा भी बातिल है और माहे रमज़ान की क़ज़ा का हुक्म भी यही है। *1629. अगर जुनुब शख़्स माहे रमज़ान के रोज़ों और उनकी क़ज़ा के अलावा उन वाजिब रोजों में जिनका वक़्त माहे रमजान की रोज़ों की तरह मुअय्यन है जानबूझ कर अज़ाने सुब्ह तक ग़ुस्ल न करे तो अज़हर यह है कि उसका रोज़ा सहीह है। *1630. अगर कोई शख़्स माहे रमज़ानुल मुबारक की किसी रात में जुनुब हो जाए तो अगर वह अमदन ग़ुस्ल न करे हत्ता कि वक़्त तंग हो जाए तो ज़रूरी है कि तयम्मुम करे और रोज़ा रखे और एहतियाते मुस्तहब यह है कि उसकी क़ज़ा भी बजा लाए। *1631. अगर जुनुब शख़्स माहे रमज़ान में गुस्ल करना भूल जाए और एक दिन के बाद उसे याद आए तो ज़रूरी है कि उस दिन का रोज़ा क़ज़ा करे और अगर चन्द दिनों के बाद याद आए तो उतने दिनों के रोजों की क़ज़ा करे जितने दिनों के बारे में उसे यक़ीन हो कि वह जुनुब या मसलन अगर उसे यह इल्म न हो कि तीन दिन जुनुब रहा था या चार दिन तो ज़रूरी है कि तीन दिनों के रोजों की क़ज़ा करे। *1632. अगर एक ऐसा शख़्स अपने आप को जुनुब कर ले जिसके पास माहे रमज़ान की रात में ग़ुस्ल और तयम्मुम में से किसी के लिये भी वक़्त न हो तो उसका रोज़ा बातिल है और उस पर क़ज़ा और कफ़्फ़ार दोनों वाजिब हैं। *1633. अगर रोज़ादार यह जानने के लिये जुस्तजू करे कि उसके पास वक़्त है कि नहीं और गुमान करे कि उसके पास ग़ुस्ल के लिये वक़्त है और अपने आप को जुनुब कर ले और बाद में उसे पता चले कि वक़्त तंग था और तयम्मुम कर के रोज़ा रखे तो एहतियाते मुस्तहब की बिना पर ज़रूरी है कि उस दिन के रोज़े की क़ज़ा करे। *1634. जो शख़्स माहे रमज़ान की किसी रात को जुनुब हो और जानता हो कि अगर सोयेगा तो सुब्ह तक बेदार न होगा, उसे बग़ैर ग़ुस्ल किये नहीं सोना चाहिये और अगर वह ग़ुस्ल करने से पहले अपनी मरज़ी से सो जाए और सुब्ह तक बेदार न हो तो उसका रोज़ा बातिल है और क़ज़ा और कफ़्फ़ारा दोनों उस पर वाजिब हैं। *1635. जब जुनुब माहे रमज़ान की रात में सो कर जाग उठे तो एहतियते वाजिब यह है कि अगर वह बेदार होने के बारे में मुत्मइन हो तो ग़ुस्ल से पहले न सोए अगरचे इस बात का एहतिमाल हो कि अगर दोबारा सो गया तो सुब्ह की अज़ान से पहले बेदार हो जायेगा। *1636. अगर कोई शख़्स माहे रमज़ान की किसी रात में जुनुब हो और यक़ीन रखता हो कि अगर सो गया तो सुब्ह की अज़ान से पहले बेदार हो जायेगा और उसका मुसम्मम इरादा हो कि बेदार होने के बाद ग़ुस्ल करेगा और इस इरादे के साथ सो जाए और अज़ान तक सोता रहे तो उसका रोज़ा सहीह है। और अगर कोई शख़्स सुब्ह की अज़ान से पहले बेदार होने के बारे में मुत्मइन हो तो उस के लिए भी यही हुक्म है। *1637. अगर कोई शख़्स माहे रमज़ान की किसी रात में जुनुब हो और उसे इल्म हो या एहतिमाल हो कि अगर सो गया तो सुब्ह की अज़ान से पहले बेदार हो जायेगा और वह इस बात से ग़ाफ़िल हो कि बेदार होने के बाद उस पर ग़ुस्ल करना ज़रूरी है तो उस सूरत में जबकि वह सो जाए और सुब्ह की अज़ान तक सोया रहे एहतियात की बिना पर उस पर क़ज़ा वाजिब हो जाती है। 1638. अगर कोई शख़्स माहे रमज़ान की किसी रात में जुनुब हो और उसे यक़ीन हो या एहतिमाल इस बात का हो कि अगर वह सो गया तो सुब्ह की अज़ान से पहले बेदार हो जायेगा और वह बेदार होने के बाद ग़ुस्ल न करना चाहता हो तो उस सूरत में जब कि वह सो जाए और बेदार न हो उसका रोज़ा बातिल है और क़ज़ा और कफ़्फ़ारा उस के लिये लाज़िम हैं। और इसी तरह अगर बेदार होने के बाद उसे तरद्दुद हो कि ग़ुस्ल करे या न करे तो एहतियाते लाज़िम की बिना पर यही हुक्म है। 1639. अगर जुनुब शख़्स माहे रमज़ान की किसी रात में सो कर जाग उठे और उसे यक़ीन हो या इस बात का एहतिमाल हो कि अगर दोबारा सो गया तो सुब्ह की अज़ान से पहले बेदार हो जायेगा और वह मुसम्मम इरादा भी रखता हो कि बेदार होने के बाद ग़ुस्ल करेगा और दोबारा सो जाए और अज़ान तक बेदार न हो तो ज़रूरी है कि बतौरे सज़ा उस दिन का रोज़ा क़ज़ा करे। और अगर दूसरी नीन्द से बेदार हो जाये और तीसरी दफ़्आ सो जाए और सुब्ह की अज़ान तक बेदार न हो तो ज़रूरी है कि उस दिन के रोज़े की क़ज़ा करे और एहतियाते मुस्तहब की बिना पर कफ़्फ़ारा भी दे। *1640. जब इंसान को नीन्द में एहतिलाम हो जाए तो पहली, दूसरी और तीसरी नीन्द से मुराद वह नीन्द है कि इंसान (एहतिलाम से) जागने के बाद सोए लेकिन वह नीन्द जिसमें एहतिलाम हुआ पहली नीन्द शुमार नहीं होती। *1641. अगर किसी रोज़ादार को दिन में एहतिलाम हो जाए तो उस पर फ़ौरन ग़ुस्ल करना वाजिब नहीं। *1642. अगर कोई शख़्स माहे रमज़ान में सुब्ह की अज़ान के बाद जागे और यह देखे कि उसे एहतिलाम हो गया है तो अगरचे उसे मालूम हो कि यह एहतिलाम अज़ान से पहले हुआ है उसका रोज़ा सहीह है। *1643. जो शख़्स रमज़ानुल मुबारक का क़ज़ा रोज़ा रखना चाहता हो और वह सुब्ह की अज़ान तक जुनुब रहे तो अगर उसका इस हालत में रहना अमदन हो तो उस दिन का रोज़ा नहीं रख सकता और अमदन न हो तो रोज़ा रख सकता है अगरचे एहतियात यह है कि रोज़ा न रखे। *1644. जो शख़्स रमज़ानुल मुबारक के क़ज़ा रोज़े रखना चाहता हो अगर वह सुब्ह की अज़ान के बाद बेदार हो और देखे कि उसे एहतिलाम हो गया है और जानता हो कि यह एहतिलाम उसे सुब्ह की अज़ान से पहले हुआ है तो अक़्वा की बिना पर उस दिन माहे रमज़ान के रोज़े की क़ज़ा की नीयत से रोज़ा रख सकता है। *1645. अगर माहे रमज़ान के क़ज़ा रोज़ों के अलावा ऐसे वाजिब रोज़ों में कि जिनका वक़्त मुअय्यन नहीं है मसलन कफ़्फ़ारे के रोज़े में कोई शख़्स अमदन अज़ाने सुब्ह तक जुनुब रहे तो अज़हर यह है कि उसका रोज़ा सहीह है लेकिन बेहतर है कि उस दिन के अलावा किसी दूसरे दिन रोज़ा रखे। *1646. अगर रमज़ान के रोजों में औरत सुब्ह की अज़ान से पहले हैज़ या निफ़ास से पाक हो जाए और अमदन ग़ुस्ल न करे या वक़्त तंग होने की सूरत में – अगरचे उसके इख़्तियार में हो और रमज़ान का रोज़ा हो – तयम्मुम न करे तो उसका रोज़ा बातिल है और एहतियात की बिना पर माहे रमज़ान के क़ज़ा रोज़े का भी यही हुक्म है (यानी उसका रोज़ा बातिल है) और इन दो के अलावा दीगर सूरतों में बातिल नहीं अगरचे अहवत यह है कि ग़ुस्ल करे। माहे रमज़ान में जिस औरत की शरई ज़िम्मेदारी हैज़ या निफ़ास के ग़ुस्ल के बदले तयम्मुम हो और इसी तरह एहतियात की बिना पर रमज़ान की क़ज़ा में अगर जानबूझ कर अज़ाने सुब्ह से पहले तयम्मुम न करे तो उसका रोज़ा बातिल है। *1647. अगर कोई औरत माहे रमज़ान में सुब्ह की अज़ान से पहले हैज़ या निफ़ास से पाक हो जाए और ग़ुस्ल के लिये वक़्त न हो तो ज़रूरी है कि तयम्मुम करे और सुब्ह की अज़ान तक बेदार रहना ज़रूरी नहीं है। जिस जुनुब शख़्स का वज़ीफ़ा तयम्मुम हो उसके लिये भी यही हुक्म है। 1648. अगर कोई औरत माहे रमज़ानुल मुबारक में सुब्ह की अज़ान के नज़्दीक हैज़ या निफ़ास से पाक हो जाए और ग़ुस्ल या तयम्मुम किसी के लिये वक़्त बाक़ी न हो तो उसका रोज़ा सहीह है। *1649. अगर कोई औरत सुब्ह की अज़ान के बाद हैज़ या निफ़ास के ख़ून से पाक हो जाए या दिन में उसे हैज़ या निफ़ास का खून आ जाए तो अगरचे यह खून मग़्रिब के करीब ही क्यों न आए उसका रोज़ा बातिल है। *1650. अगर औरत हैज़ का निफ़ास का ग़ुस्ल करना भूल जाए और उसे एक दिन या कई दिन के बाद याद आए तो जो रोज़े उसने रखे हों सहीह हैं। *1651. अगर औरत माहे रमज़ानुल मुबारक में सुब्ह की अज़ान से पहले हैज़ या निफ़ास से पाक हो जाए और ग़ुस्ल करने में कोताही करे और सुब्ह की अज़ान तक ग़ुस्ल न करे और वक़्त तंग होने की सूरत में तयम्मुम भी न करे तो उसका रोज़ा बातिल है लेकिन अगर कोताही न करे मसलन मुंतज़िर हो कि ज़नाना हम्माम मुयस्सर आ जाए ख़्वाह उस मुद्दत में तीन दफ़्आ सोए और सुब्ह की अज़ान तक ग़ुस्ल न करे और तयम्मुम करने में भी कोताही न करे तो उसका रोज़ा सहीह है। *1652. जो औरत इस्तिहाज़ा ए कसीरा की हालत में हो अगर वह अपने ग़ुस्लों को उस तफ़्सील के साथ न बजा लाए जिसका ज़िक्र मस्अला 402 में किया गया है तो उसका रोज़ा सहीह है। ऐसे ही इस्तिहाज़ा ए मुतवस्सिता में अगरचे औरत ग़ुस्ल न भी करे, उसका रोज़ा सहीह है। *1653. जिस शख़्स ने मैयित को मस किया हो यानी अपने बदन का कोई हिस्सा मैयित के बदन से छुआ हो वह गुस्ले मसे मैयित के बग़ैर रोज़ा रख सकता है अगर रोज़े की हालत में भी मैयित को मस करे तो उसका रोज़ा बातिल नहीं होता।

1654. सैयाल चीज़ से हुक़्ना (एनिमा) अगरचे ब अमरे मजबूरी और इलाज की ग़रज़ से लिया जाए रोज़े को बातिल कर देता है। *9. उल्टी करना *1655. अगर रोज़ादार जानबूझ कर क़ै (उल्टी) करे तो अगरचे वह बीमारी वग़ैरा की वजह से ऐसा करने पर मजबूर हो उसका रोज़ा बातिल हो जाता है लेकिन अगर सहवन या बे इख़्तियार हो कर क़ै करे तो कोई हरज नहीं। *1656. अगर कोई शख़्स रात को ऐसी चीज़ खा ले जिसके बारे में मालूम हो कि उस के खाने की वजह से दिन में बे इख़्तियार क़ै आयेगी तो एहतियाते मुस्तहब यह है कि उस दिन का रोज़ा क़ज़ा करे। *1657. अगर रोज़ादार क़ै रोक सकता हो और ऐसा करना उसके लिये मुज़िर और तक्लीफ़ का बाइस न हो तो बेह्तर यह है कि क़ै को रोके। 1658. अगर रोज़ादार के हल्क़ में मक्खी चली जाए या चुनांचे वह इस हद तक अन्दर चली गई हो कि उसके नीचे ले जाने को निगलना न कहा जाए तो ज़रूरी नहीं कि उसे बाहर निकाला जाए और उसका रोज़ा सहीह है लेकिन अगर मक्खी काफ़ी हद तक अन्दर न गई हो तो ज़रूरी है कि बाहर निकाले अगरचे उसको क़ै कर के ही निकालने पड़े मगर यह कि क़ै करने में रोज़ादार को ज़रर और तक्लीफ़ न हो और अगर वह क़ै न करे और उसे निगल ले तो उसका रोज़ा बातिल हो जायेगा। *1659. अगर रोज़ादार सहवन कोई चीज़ निगल ले और उसके पेट में पहुंचने से पहले उसे याद आ जाए कि रोज़े से है तो उस चीज़ का निकालना लाज़िमी नहीं और उसका रोज़ा सहीह है। *1660. अगर किसी रोज़ादार को यक़ीन हो कि डकार लेने की वजह से कोई चीज़ उसके हल्क़ से बाहर आ जायेगी तो एहतियात की बिना पर उसे जानबूझ कर डकार नहीं लेनी चाहिए लेकिन उसे यक़ीन न हो तो कोई हरज नहीं। *1661. अगर रोज़ादार डकार ले और कोई चीज़ उसके हल्क़ या मुंह में आ जाए तो ज़रूरी है कि उसे उगल दे और अगर वह चीज़ बेइख़्तियार पेट में चली जाए तो उसका रोज़ा सहीह है।

1662. अगर इंसान जानबूझ कर और इख़्तियार के साथ कोई ऐसा काम करे जो रोज़े को बातिल करता हो तो उसका रोज़ा बातिल हो जाता है और अगर कोई ऐसा काम जानबूझ कर न करे तो फिर इश्काल नहीं लेकिन अगर जुनुब सो जाए और उस तफ़्सील के मुताबिक़ जो मस्अला 1639 में बयान की गई है सुब्ह की अज़ान तक ग़ुस्ल न करे तो उसका रोज़ा बातिल है। चुनांचे अगर इंसान न जानता हो कि जो बातें बताई गई हैं उनमें से बाज़ रोज़े को बातिल करती हैं यानी जाहिल क़ासिर हो और इंकार भी न करता हो (बअलफ़ाज़े दीगर मुक़स्सिर न हो) या यह कि शरई हुज्जत पर एतिमाद रखता हो और खाने पीने और जिमाअ के अलावा उन अफ़्आल में से किसी फ़ेल को अंजाम दे तो उसका रोज़ा बातिल नहीं होगा। *1663. अगर रोज़ादार सहवन कोई ऐसा काम करे जो रोज़े को बातिल करता हो और इस गुमान से कि उसका रोज़ा बातिल हो गया है दोबारा अमदन कोई ऐसा ही काम करे तो उस का रोज़ा बातिल हो जाता है। *1664. अगर कोई चीज़ ज़बरदस्ती रोज़ादार के हल्क़ में उंडेल दी जाए तो उसका रोज़ा बातिल नहीं होता लेकिन अगर उसे मज्बूर किया जाए मसलन उसे कहा जाए कि अगर तुम ग़िज़ा नहीं खाओगे तो हम तुम्हे माली या जानी नुक़्सान पहुँचायेंगे और वह नुक़्सान से बचने के लिये अपने आप कुछ खा ले तो उसका रोज़ा बातिल हो जायेगा *1665. रोज़ादार को ऐसी जगह नहीं जाना चाहिये जिसके बारे में वह जानता हो कि लोग कोई चीज़ उसके हल्क़ में डाल देंगे या उसे रोज़ा तोड़ने पर मज्बूर करेंगे और अगर ऐसी जगह जाए या ब अम्रे मज्बूरी वह खुद कोई ऐसा काम करे जो रोज़े को बातिल करता हो तो उसका रोज़ा बातिल हो जाता है और अगर कोई चीज़ उसके हल्क़ में उंडेल दें तो एहतियाते लाज़िम की बिना पर यही हुक्म है।

1666. रोज़ादार के लिये कुछ चीज़ें मकरूह हैं और उनमें से बाज़ यह हैः 1. आँख में दवा डालना और सुर्मा लगाना जब कि उसका मज़ा या बू हल्क़ में पहुँचे। 2. हर ऐसा काम करना जो कमज़ोरी का बाइस हो मसलन फ़स्द खुलवाना और हम्माम जाना। 3. (नाक से) नास ख़ीचना बशर्ते की यह इल्म न हो कि हल्क़ तक पहुंचेगी और अगर यह इल्म हो कि हल्क़ तक पहुंचेगी तो उसका इस्तेमाल जाइज़ नहीं है। 4. ख़ुश्बूदार घास (और जड़ी बूटियाँ) सूंघना। 5. औरत का पानी में बैठना। 6. शय्याफ़ इस्तेमाल करना यानी किसी ख़ुश्क चीज़ से एनिमा लेना। 7. जो लिबास पहन रखा हो उसे तर करना। 8. दांत निकलवाना और हर वह काम करना जिसकी वजह से मुंह से खून निकले। 9. तर लकड़ी से मिसवाक करना। 10. बिला वजह पानी या कोई और सैयाल चीज़ मुंह में डालना। और यह भी मकरूह है मनी निकालने के क़स्द के बग़ैर इंसान अपनी बीवी का बोसा ले या शहवत अंगेज़ काम करे और अगर ऐसा करना मनी निकालने के क़स्द से हो और मनी न निकले तो एहतियाते लाज़िम की बिना पर रोज़ा बातिल हो जाता है।

1667. अगर कोई शख़्स माहे रमज़ान के रोज़े को खाने, पीने या हम बिस्तरी या इस्तिमना या जनाबत पर बाक़ी रहने की वजह से बातिल करे जबकि जब्र और नाचारी की बिना पर नहीं बल्कि अमदन और इख़्तियारन ऐसा किया हो तो उस पर क़ज़ा के अलावा कफ़्फ़ारा भी वाजिब होगा और जो कोई मुतज़क्किरा उमूर के अलावा किसी और तरीक़े से रोज़ा बातिल करे तो एहतियाते मुस्तहब यह है कि वह क़ज़ा के अलावा कफ़्फ़ारा भी दे। *1668. जिन उमूर का ज़िक्र किया गया है अगर उन में से किसी फ़ेल को अंजाम दे जबकि उसे पुख्ता यक़ीन हो कि उस अमल से उस का रोज़ा बातिल नहीं होगा तो उस पर कफ़्फ़ारा वाजिब नहीं है।

1669. माहे रमज़ान का रोज़ा तोड़ने के कफ़्फ़ारे के तौर पर ज़रूरी है कि इंसान एक ग़ुलाम आज़ाद करे या उन अहकाम के मुताबिक़ जो आइन्दा मस्अले में बयान किये जायेंगे दो महीने रोज़े रखे या साठ फ़क़ीरों को पेट भर कर खाना खिलाए या हर फ़क़ीर को एक मुद तक़्रीबन 3/4 किलो तआम यानी गंदुम या जौ या रोटी वग़ैरा दे और अगर यह अफ़्आल अंजाम देना उसके लिये मुम्किन न हो तो ब क़द्रे इम्कान सदक़ा देना ज़रूरी है और अगर यह मुम्किन न हो तो तौबा व इस्तिग़फ़ार करे और एहतियाते वाजिब यह है कि जिस वक़्त (कफ़्फ़ारा देने के) क़ाबिल हो जाए कफ़्फ़ारा दे। *1670. जो शख़्स माहे रमज़ान के रोज़े के कफ़्फ़ारे के तौर पर दो माह रोज़े रखना चाहे तो ज़रूरी है कि एक पूरा महीना और उससे अगले महीने के एक दिन तक मुसलसल रोज़े रखे और अगर बाक़ी मांदा रोज़े मुसलसल न भी रखे तो कोई इश्काल नहीं। *1671. जो शख़्स माहे रमज़ान के रोज़े के कफ़्फ़ारे के तौर पर दो माह रोज़े रखना चाहे ज़रूरी है कि वह रोज़े ऐसे वक़्त न रखे जिसके बारे में वह जानता हो कि एक महीने और एक दिन के दरमियान ईदे क़ुर्बान की तरह कोई ऐसा दिन आ जायेगा जिसका रोज़ा रखना हराम है। *1672. जिस शख़्स को मुसलसल रोज़े रखना ज़रूरी है अगर वह उन के बीच में बग़ैर उज़्र के एक दिन रोज़ा न रखे तो ज़रूरी है कि दोबारा अज़ सरे नव रोज़े रखे। *1673. अगर उन दिनों के दरमियान जिन में मुसलसल रोज़े रखने ज़रूरी है रोज़ादार को कोई ग़ैर इख़्तियारी उज़्र पेश आ जाए मसलन हैज़ या निफ़ास या ऐसा सफ़र जिसे इख़्तियार करने पर वह मजबूर हो तो उज़्र के दूर होने के बाद रोज़ों का अज़् सरे नव रखना उसके लिये वाजिब नहीं बल्कि उज़्र दूर होने के बाद बाक़ी मांदा रोज़े रखे। *1674. अगर कोई शख़्स हराम चीज़ से अपना रोज़ा बातिल कर दे ख़्वाह वह चीज़ बज़ाते खुद हराम हो जैसे शराब और ज़िना या किसी वजह से हराम हो जाए जैसे कि हलाल ग़िज़ा जिस का खाना इंसान के लिये बिल उमूम मुज़िर हो या वह अपनी बीबी से हालते हैज़ में मुजामिअत करे तो एहतियाते मुस्तहब यह है कि मज्मूअन कफ़्फ़ारा दे। यानी उसे चाहिये कि एक ग़ुलाम आज़ाद करे और दो महीने रोज़े रखे और साठ फ़क़ीरों को पेट भर कर खाना खिलाए या उनमें से हर फ़क़ीर को एक मुद गंदुम या जौ या रोटी वग़ैरा दे और अगर यह तीनों चीज़ें उसके लिये मुम्किन न हो तो उनमें से जो कफ़्फ़ारा मुम्किन हो, दे। *1675. अगर रोज़ादार जानबूझ कर अल्लाह तआला या नबीये अकरम स्वल्लल्लाहो अलैहे व आलेही वसल्लम से कोई झूटी बात मंसूब करे तो एहतियाते मुस्तहब यह है कि मज्मूअन कफ़्फ़ारा वाजिब है लेकिन एहतियाते मुस्तहब यह है कि हर दफ़्आ के लिये एक कफ़्फ़ारा दे। *1676. अगर रोज़ादार माहे रमज़ान के एक दिन में कई दफ़्आ जिमाअ या इस्तिम्ना करे तो उस पर कफ़्फ़ारा वाजिब है लेकिन एहतियाते मुस्तहब यह है कि हर दफ़्आ के लिये एक एक कफ़्फ़ारा दे। *1677. अगर रोज़ादार माहे रमज़ान के एक दिन में जिमाअ और इसतिम्ना के अलावा कई दफ़्आ कोई दूसरा ऐसा काम करे जो रोज़े को बातिल करता हो तो उन सब के लिये बिला इश्काल सिर्फ़ एक कफ़्फ़ारा काफ़ी है। *1678. अगर रोज़ादार जिमाअ के अलावा कोई दूसरा ऐसा काम करे जो रोज़े को बातिल करता हो और फिर अपनी ज़ौजा से मुजामिअत भी करे तो दोनों के लिये एक कफ़्फ़ारा काफ़ी है। *1679. अगर रोज़ादार कोई ऐसा काम करे जो हलाल हो और रोज़े को बातिल करता हो मसलन पानी पी ले और उसके बाद कोई दूसरा ऐसा काम करे जो हराम हो और रोज़े को बातिल करता हो मसलन हराम ग़िज़ा खा ले तो एक कफ़्फ़ारा काफ़ी है। *1680. अगर रोज़ादार डकार ले और कोई चीज़ उसके मुंह में आ जाए तो अगर वह उसे जानबूझ कर निगल ले तो उसका रोज़ा बातिल है और ज़रूरी है कि उसकी क़ज़ा करे और कफ़्फ़ारा भी उस पर वाजिब हो जाता है और अगर उस चीज़ का खाना हराम हो मसलन डकार लेते वक़्त खून या ऐसी ख़ोराक जो ग़िज़ा की तअरीफ़ में न आती हो उसके मुंह में आ जाए और वह उसे जानबूझ कर निगल ले तो ज़रूरी है कि उस रोज़े की क़ज़ा बजा लाए और एहतियाते मुस्तहब की बिना पर मज्मूअन कफ़्फ़ारा भी दे। *1681. अगर कोई शख़्स मन्नत माने कि एक ख़ास दिन रोज़ा रखेगा तो अगर वह उस दिन जानबूझ कर अपने रोज़े को बातिल कर दे तो ज़रूरी है कि कफ़्फ़ारा दे और उसका कफ़्फ़ारा उसी तरह है जैसे कि मन्नत तोड़ने पर है। *1682. अगर रोज़ादार एक ऐसे शख़्स के कहने पर जो कहे कि मग़्रिब का वक़्त हो गया है और जिसके कहने पर एतिमाद न हो रोज़ा इफ़्तार कर ले और बाद में उसे पता चले कि मग़्रिब का वक़्त नहीं हुआ या शक करे कि मग़्रिब का वक़्त हुआ है या नहीं तो उस पर क़ज़ा और कफ़्फ़ारा दोनों वाजिब हो जाते हैं। *1683. जो शख़्स जानबूझ कर अपना रोज़ा बातिल कर ले और अगर वह ज़ोहर के बाद सफ़र करे या कफ़्फ़ारे से बचने के लिये ज़ोहर से पहले सफ़र करे तो उस पर से कफ़्फ़ारा साक़ित नहीं होता बल्कि अगर ज़ोहर से पहले इत्तिफ़ाक़न उसे सफ़र करना पड़े तब भी कफ़्फ़ारा उस पर वाजिब है। *1684. अगर कोई शख़्स जानबूझ कर अपना रोज़ा तोड़ दे और उसके बाद कोई उज़्र पैदा हो जाए मसलन हैज़ या निफ़ास या बीमारी में मुब्तला हो जाए तो एहतियाते मुस्तहब यह है कि कफ़्फ़ारा दे। *1685. अगर किसी शख़्स को यक़ीन हो कि आज माहे रमज़ानुल मुबारक की पहली तारीख़ है और वह जानबूझ कर रोज़ा तोड़ दे लेकिन बाद में उसे पता चले कि शाबान की आख़िरी तारीख़ है तो उस पर कफ़्फ़ारा वाजिब नहीं है। *1686. अगर किसी शख़्स को शक हो कि आज रमज़ान की आख़िरी तारीख़ है या शव्वाल की पहली तारीख़ है और वह जानबूझ कर रोज़ा तोड़ दे और बाद में पता चले कि पहली शव्वाल है तो उस पर कफ़्फ़ारा वाजिब नहीं है। *1687. अगर एक रोज़ादार माहे रमज़ान में अपनी रोज़ादार बीवी से जिमाअ करे तो अगर उसने बीवी को मजबूर किया हो तो अपने रोज़े का कफ़्फ़ारा और एहतियात की बिना पर ज़रूरी है कि अपनी बीवी के रोज़े का भी कफ़्फ़ारा दे और अगर बीवी जिमाअ पर राज़ी हो तो हर एक पर एक एक कफ़्फ़ारा वाजिब हो जाता है। *1688. अगर कोई औरत अपने रोज़ादार शौहर को जिमाअ करने पर मजबूर करे तो उस पर शौहर के रोज़े का कफ़्फ़ारा अदा करना वाजिब नहीं है। *1689. अगर रोज़ादार माहे रमज़ानुल मुबारक में अपनी बीवी को जिमाअ पर मजबूर करे और जिमाअ के दौरान औरत भी जिमाअ पर राज़ी हो जाए तो एहतियाते वाजिब की बिना पर ज़रूरी है कि मर्द दो कफ़्फ़ारे दे और औरत एक कफ़्फ़ारा दे। *1690. अगर रोज़ादार माहे रमज़ानुल मुबारक में अपनी रोज़ादार बीवी से जो सो रही हो जिमाअ करे तो उस पर एक कफ़्फ़ारा वाजिब हो जाता है औरत का रोज़ा सहीह है और उस पर कफ़्फ़ारा भी वाजिब नहीं है। *1691. अगर शौहर अपनी बीवी को या बीवी अपने शौहर को जिमाअ के अलावा कोई ऐसा काम करने पर मजबूर करे जिससे रोज़ा बातिल हो जाता हो तो उन दोनों में से किसी पर भी कफ़्फ़ारा वाजिब नहीं है। *1692. जो आदमी सफ़र या बीमारी की वजह से रोज़ा न रखे वह अपनी रोज़ादार बीवी को जिमाअ पर मजबूर नहीं कर सकता लेकिन अगर मजबूर करे तब भी मर्द पर कफ़्फ़ारा वाजिब नहीं। *1693. ज़रूरी है कि इंसान कफ़्फ़ारा देने में कोताही न करे लेकिन फ़ौरी तौर पर देना भी ज़रूरी नहीं। *1694. अगर किसी शख़्स पर कफ़्फ़ारा वाजिब हो और वह कई साल तक न दे तो कफ़्फ़ारे में कोई इज़ाफ़ा नहीं होता। *1695. जिस शख़्स को बतौर कफ़्फ़ारा एक दिन साठ फ़क़ीरों को खाना खिलाना ज़रूरी हो अगर साठ फ़क़ीर मौजूद हों तो वह एक फ़क़ीर को एक मुद से ज़्यादा खाना नहीं दे सकता या एक फ़क़ीर को एक से ज़ाइद मर्तबा पेट भर खिलाए और उसे अपने कफ़्फ़ारे में ज़्यादा अफ़राद को खाना खिलाना शुमार करे अलबत्ता वह फ़क़ीर के अहलो अयाल में से हर एक को एक मुद दे सकता है ख़्वाह वह छोटे ही क्यों न हों। *1696. जो शख़्स माहे रमज़ानुल मुबारक के रोज़े की क़ज़ा करे अगर वह ज़ोहर के बाद जानबूझ कर कोई ऐसा काम करे जो रोज़े को बातिल करता हो तो ज़रूरी है कि दस फ़क़ीरों को फ़र्दन फ़र्दन एक मुद खाना दे और अगर न दे सकता हो तो तीन रोज़े रखे।

1697. जो सूरतें बयान हो चुकी हैं उनके अलावा इन चन्द सूरतों में इंसान पर सिर्फ़ रोज़े की क़ज़ा वाजिब है और कफ़्फ़ारा वाजिब नहीं है। 1. एक शख़्स माहे रमज़ान की रात में जुनुब हो जाए और जैसा कि मस्अला 1639 में तफ़्सील से बताया गया है सुब्ह की अज़ान तक दूसरी नीन्द से बेदार न हो। 2. रोज़े को बातिल करने वाला काम तो न किया हो लेकिन रोज़े की नीयत न करे या रिया करे (यानी लोगों पर ज़ाहिर करे कि रोज़े से हूँ) या रोज़ा न रखने का इरादा करे इसी तरह अगर ऐसे काम का इरादा करे जो रोज़ो को बातिल करता हो तो एहतियाते लाज़िम की बिना पर उस दिन के रोज़े की क़ज़ा रखना ज़रूरी है। 3. माहे रमज़ानुल मुबारक में ग़ुस्ले जनाबत करना भूल जाए और जनाबत की हालत में एक या कई दिन रोज़े रखता रहे। 4. माहे रमज़ानुल मुबारक में यह तहक़ीक़ किये बग़ैर कि सुब्ह हुई या नहीं कोई ऐसा काम करे जो रोज़े को बातिल करता हो और बाद में पता चले कि सुब्ह हो चुकि थी तो इस सूरत में एहतियात की बिना पर ज़रूरी है कि क़ुर्बते मुतलक़ा की नीयत से उस दिन उन चीज़ों से इज्तिनाब करे जो रोज़े को बातिल करती हैं और उस दिन के रोज़े की क़ज़ा भी करे। 5. कोई कहे कि सुब्ह नहीं हुई और इंसान उसके कहने की बिना पर कोई ऐसा काम करे जो रोज़े को बातिल करता हो और बाद में पता चले कि सुब्ह हो गई थी। 6. कोई कहे कि सुब्ह हो गई है और इंसान उसके कहने पर यक़ीन न करे या समझे कि मज़ाक़ कर रहा है और ख़ुद तहक़ीक न करे और कोई ऐसा काम करे जो रोज़े को बातिल करता हो और बाद में मालूम हो कि सुब्ह हो गई थी। 7. नाबीना या उस जैसा कोई शख़्स किसी के कहने पर जिसका क़ौल उसके लिये शरअन हुज्जत हो, रोज़ा इफ़्तार कर ले कि मग़्रिब हो गई है और बाद में मालूम हो कि मग़्रिब का वक़्त नहीं हुआ था। 8. इंसान को यक़ीन या इत्मीनान हो कि मग़्रिब हो गई है और वह रोज़ा इफ़्तार कर ले और बाद में पता चले कि मग़्रिब नहीं हुई थी लेकिन अगर मत्लअ अब्र आलूद हो और इंसान उस गुमान के तहत इफ़्तार कर ले कि मग़्रिब हो गई है और बाद में मालूम हो कि मग़्रिब नहीं हुई थी तो एहतियात की बिना पर उसे सूरत में क़ज़ा वाजिब है। 9. इंसान प्यास की वजह से कुल्ली करे यानी पानी मुंह में घुमाये और बे इख़्तियार पानी पेट में चला जाए। अगर नमाज़े वाजिब के वुज़ू के अलावा किसी वुज़ू में कुल्ली की जाए तो एहतियाते मुस्तहब की बिना पर उसके लिये भी यही हुक्म है लेकिन अगर इंसान भूल जाए कि रोज़े से है और पानी गले से उतर जाए या प्यास के अलावा किसी दूसरी सूरत में कि जहां कुल्ली करना मुस्तहब है – जैसे वुज़ू करते वक़्त – कुल्ली करे और पानी बे इख़्तियार पेट में चला जाए तो उसकी क़ज़ा नहीं है। 10. कोई शख़्स मजबूरी, इज़तिरार या तक़ैया की हालत में रोज़ा इफ़्तार करे तो उस पर रोज़ा की क़ज़ा रखना लाज़िम है लेकिन कफ़्फ़ारा वाजिब नहीं। *1698. अगर रोज़ादार पानी के अलावा कोई चीज़ मुंह में डाले और वह बे इख़्तियार पेट में चली जाए या नाक में पानी डाले और वह बे इख़्तियार (हल्क़ के) नीचे उतर जाए तो उस पर क़ज़ा वाजिब नहीं है। *1699. रोज़ादार के लिये ज़्यादा कुल्लियाँ करना मकरूह है और अगर कुल्ली के बाद लुआबे दहन निगलना चाहे तो बेहतर है कि पहले तीन दफ़्आ लुआबे दहन को थूक दे। *1700. अगर किसी शख़्स को मालूम हो या उसे एहतिमाल हो कि कुल्ली करने से बे इख़्तियार पानी उसके हल्क़ में चला जायेगा तो ज़रूरी है कि कुल्ली न करे, और अगर जानता हो कि भूल जाने की वजह से पानी उसके हल्क़ में चला जायेगा तब भी एहतियाते लाज़िम की बिना पर यही हुक्म है। *1701. अगर किसी शख़्स को माहे रमज़ानुल मुबारक में तहक़ीक़ करने के बाद मालूम न हो कि सुब्ह हो गई है और वह कोई ऐसा काम करे जो रोज़े को बातिल करता हो और बाद में मालूम हो कि सुब्ह हो गई थी तो उसके लिये रोज़े की क़ज़ा करना ज़रूरी नहीं। *1702. अगर किसी शख़्स को शक हो कि मग़्रिब हो गई है या नहीं तो वह रोज़ा इफ़्तार नहीं कर सकता लेकिन अगर उसे शक हो कि सुब्ह हो गई है या नहीं तो वह तहक़ीक करने से पहले ऐसा काम कर सकता है जो रोज़े को बातिल करता हो।

1703. अगर कोई दीवाना अच्छा हो जाए तो उसके लिए आलमे दीवांगी के रोज़ों की क़ज़ा वाजिब नहीं। *1704. अगर कोई काफ़िर मुसलमान हो जाए तो उस पर ज़माना ए कुफ़्र के रोज़ों की क़ज़ा वाजिब नहीं है लेकिन अगर एक मुसलमान काफ़िर हो जाए और फिर दोबारा मुसलमान हो जाए तो ज़रूरी है कि अय्यामे कुफ़्र के रोज़े की क़ज़ा बजा लाये। *1705. जो रोज़े इंसान की बेहवासी की वजह से छूट जायें ज़रूरी है कि उनकी क़ज़ा बजा लाए ख़्वाह जिस चीज़ की वजह से वह बेहवास हुआ हो वह इलाज की ग़रज़ से ही खाई हो। *1706. अगर कोई शख़्स किसी उज़्र की वजह से चन्द दिन रोज़े न रखे और बाद में शक करे कि उसका उज़्र किस वक़्त ज़ाइल हुआ था तो उसके लिये वाजिब नहीं कि जितनी मुद्दत रोज़े न रखने का ज़्यादा एहतिमाल हो उसके मुताबिक़ क़ज़ा बजा लाए मसलन अगर कोई शख़्स रमज़ानुल मुबारक से पहले सफ़र करे और उसे मालूम न हो कि माहे मुबारक की पांचवीं तारीख़ को सफ़र से वापस आया था या छटी को, या मसलन उसने माहे मुबारक के आख़िर में सफ़र शुरू किया हो और माहे मुबारक ख़त्म होने के बाद वापस आया हो। और उसे पता न हो कि पच्चीसवीं रमज़ान को सफ़र किया था या छब्बीसवीं को तो दोनों सूरतों में वह कमतर दिनों याअनी पांच रोज़ों की क़ज़ कर सकता है अगरचे एहतियाते मुस्तहब यह है कि ज़्यादा दिनों यानी छः दिनों की क़ज़ा करे। *1707. अगर किसी शख़्स पर कई साल के माहे रमज़ानुल मुबारक के रोज़ों की क़ज़ा वाजिब हो तो जिस साल के रोज़ों की क़ज़ा पहले करना चाहे कर सकता है लेकिन अगर आख़िरी रमज़ानुल मुबारक के रोज़ों की क़ज़ा का वक़्त तंग हो मसलन आख़िरी रमज़ानुल मुबारक के पांच रोज़ों की क़ज़ा उसके ज़िम्मे हो और आइन्दा रमज़ानुल मुबारक के शूरू होने में भी पांच ही दिन बाक़ी हों तो बेहतर यह है कि पहले आख़िरी रमज़ानुल मुबारक के रोज़ों की क़ज़ा बजा लाए। *1708. अगर किसी शख़्स पर कई साल के माहे रमज़ान के रोज़ों की क़ज़ा वाजिब हो और वह रोज़े की नीयत करते वक़्त मुअय्यन न करे कि कौन से रमज़ानुल मुबारक के रोज़े की क़ज़ा कर रहा है तो उसका शुमार आख़िरी माहे रमज़ान की क़ज़ा में नहीं होगा। *1709. जिस शख़्स ने रमज़ानुल मुबारक का क़ज़ा रोज़ा रखा हो वह उस रोज़े को ज़ोहर से पहले तोड़ सकता है लेकिन अगर क़ज़ा का वक़्त तंग हो तो बेहतर है कि रोज़ा न तोड़े। *1710. अगर किसी ने मैयित का क़ज़ा रोज़ा रखा हो तो बेहतर है कि ज़ोहर के बाद रोज़ा न तोड़े। *1711. अगर कोई बीमारी या हैज़ या निफ़ास की वजह से रमज़ानुल मुबारक के रोज़े न रखे और उस मुद्दत के गुज़रने से पहले कि जिसमें वह उन रोज़ों की जो उसने नहीं रखे थे क़ज़ा कर सकता हो मर जाए तो उन रोज़ों की क़ज़ा नहीं है। *1712. अगर कोई शख़्स बीमारी का वजह से रमज़ानुल मुबारक के रोज़े न रखे और उसकी बीमारी आइन्दा रमज़ान तक तूल खींच जाए तो जो रोज़े उसने न रखे हों उनकी क़ज़ा उस पर वाजिब नहीं है और ज़रूरी है कि हर दिन के लिए एक मुद तआम यानी गंदुम या जौ या रोटी वग़ैरा फ़क़ीर को दे लेकिन अगर किसी उज़्र मसलन सफ़र की वजह से रोज़े न रखे और उसक उज़्र आइन्दा रमज़ानुल मुबारक तक बाक़ी रहे तो ज़रूरी है कि जो रोज़े न रखे हों उनकी क़ज़ा करे एहतियाते वाजिब है कि हर एक दिन के लिये एक मुद तआम भी फ़क़ीर को दे। 1713. अगर कोई शख़्स बीमारी का वजह से रमज़ानुल मुबारक के रोज़े न रखे और रमज़ानुल मुबारक के बाद उसकी बीमारी दूर हो जाए लेकिन कोई दूसरा उज़्र लाहिक़ हो जाए जिसकी वजह से वह आइन्दा रमज़ानुल मुबारक तक क़ज़ा रोज़े न रख सके तो ज़रूरी है कि जो रोज़े न रखे हों उनकी क़ज़ा बजा लाए नीज़ अगर रमज़ानुल मुबारक में बीमारी के अलावा कोई और उज़्र रखता हो और रमज़ानुल मुबारक तक बीमारी की वजह से रोज़े न रख सके तो जो रोज़े न रखे हों ज़रूरी है कि उनकी क़ज़ा बजा लाए और एहतियाते वाजिब की बिना पर हर दिन के लिये एक मुद तआम भी फ़क़ीर को दे। *1714. अगर कोई शख़्स किसी उज़्र की वजह से रमज़ानुल मुबारक में रोज़े न रखे और रमज़ानुल मुबारक के बाद उसका उज़्र दूर हो जाए और वह आइन्दा रमज़ानुल मुबारक तक अमदन रोज़े की क़ज़ा न बजा लाए तो ज़रूरी है कि रोज़ों की क़ज़ा करे और हर दिन के लिये एक मुद तआम भी फ़क़ीर को दे। *1715. अगर कोई शख़्स क़ज़ा रोज़े रखने में कोताही करे हत्ता कि वक़्त तंग हो जाए और वक़्त की तंगी में उसे कोई उज़्र पेश आ जाए तो ज़रूरी है कि रोज़ों की क़ज़ा करे और एहतियात की बिना पर हर एक दिन के लिए एक मुद तआम (गिज़ा) फ़क़ीर को दे। और अगर उज़्र दूर होने के बाद मुसम्मम इरादा रखता हो कि रोज़ों की क़ज़ा बजा लायेगा लेकिन क़ज़ा बजा लाने से पहले तंग वक़्त में उसे कोई उज़्र पेश आ जाए तो उस सूरत में भी यही हुक्म है। *1716. अगर इंसान का मरज़ चन्द साल तूल खींच जाए तो ज़रूरी है कि तन्दुरुस्त होने के बाद आख़िरी रमज़ानुल मुबारक के छुटे हुए रोज़ों की क़ज़ा बजा लाए और उससे पिछले सालों के माह हाए मुबारक के हर दिन के लिए एक मुद तआम फ़क़ीर को दे। *1717. जिस शख़्स के लिए हर रोज़े के एवज़ एक मुद तआम फ़क़ीर को देना ज़रूरी हो वह चन्द दिनों का कफ़्फ़ारा एक ही फ़क़ीर को दे सकता है। *1718. अगर कोई शख़्स रमज़ानुल मुबारक के रोज़ों की क़ज़ा करने में कई साल की तारव़ीर कर दे तो ज़रूरी है कि क़ज़ा करे और पहले साल में तारव़ीर करने की बिना पर हर रोज़े के लिए एक मुद तआम फ़क़ीर को दे लेकिन बाक़ी कई साल की तारव़ीर के लिए उस पर कुछ भी वाजिब नहीं है। *1719. अगर कोई शख़्स रमज़ानुल मुबारक के रोज़े जानबूझ कर न रखे तो ज़रूरी है कि उन की क़ज़ा बजा लाए और हर दिन के लिए दो महीने रोज़े रखे या साठ फ़क़ीरों को खाना दे या एक ग़ुलाम आज़ाद करे और अगर आइन्दा रमज़ानुल मुबारक तक उन रोज़ों की क़ज़ा न करे तो एहतियाते लाज़िम की बिना पर हर दिन के लिए एक मुद तआम कफ़्फ़ारा भी दे। *1720. अगर कोई शख़्स जान बूझ कर रमज़ानुल मुबारक का रोज़ा न रखे और दिन में कई दफ़्आ जिमाअ या इसतिम्ना करे तो अक़्वा की बिना पर कफ़्फ़ारा मुक़र्रर नहीं होगा (एक कफ़्फ़ारा काफ़ी है) ऐसे ही अगर कई दफ़्आ कोई और ऐसा काम करे जो रोज़े को बातिल करता हो मसलन कई दफ़्आ खाना खाए तब भी एक कफ़्फ़ारा काफ़ी है। *1721. बाप के मरने के बाद बड़े बेटे के लिए एहतियाते लाज़िम की बिना पर ज़रूरी है कि बाप के रोज़ों की क़ज़ा उसी तरह बजा लाए जैसे कि नमाज़ के सिलसिले में मस्अला 1399 में तफ़्सील से बताया गया है। *1722. अगर किसी के बाप ने माहे रमज़ानुल मुबारक के रोज़ों के अलावा कोई दूसरे वाजिब रोज़े मसलन सुन्नती रोज़े न रखे हों तो एहतियाते मुस्तहब यह है कि बड़ा बेटा उन रोज़ों की क़ज़ा बजा लाए लेकिन अगर बाप किसी के रोज़ों के लिए अजीर बना हो और उस ने वह रोज़े न रखे हों तो उन रोज़ों की क़ज़ा बड़े बेटे पर वाजिब नहीं है।

1723. जिस मुसाफ़िर के लिए सफ़र में चार रक्अती नमाज़ के बजाय दो रक्अत पढ़ना ज़रूरी हो उसे रोज़ा नहीं रखना चाहिये लेकिन वह मुसाफ़िर जो पूरी नमाज़ पढ़ता हो मसलन वह शख़्स जिसका पेशा ही सफ़र हो या जिसका सफ़र किसी नजाइज़ काम के लिए हो ज़रूरी है कि सफ़र में रोज़ा रखे। *1724. माहे रमज़ानुल मुबारक में सफ़र करने में कोई हरज नहीं लेकिन रोज़े से बचने के लिए सफ़र करना मकरूह है और इसी तरह माहे रमज़ानुल मुबारक की चौबीसवीं तारीख़ से पहले सफ़र करना (भी मकरूह है) बजुज़ उस सफ़र के जो हज, उमरा या किसी ज़रूरी काम के लिए हो। *1725. अगर माहे रमज़ानुल मुबारक के रोज़ों के अलावा किसी खास दिन का रोज़ा इंसान पर वाजिब हो या एतिकाफ़ के दिनों में से तीसरा दिन हो तो उस दिन सफ़र नहीं कर सकता और अगर सफ़र में हो और उसके लिए ठहरना मुम्किन हो तो ज़रूरी है कि दस दिन एक जगह क़ियाम करने की नीयत करे और उस दिन रोज़ा रखे लेकिन अगर उस दिन का रोज़ा मन्नत की वजह से वाजिब हुआ हो तो ज़ाहिर यह है कि उस दिन सफ़र करना जाइज़ है और क़ियाम की नीयत करना वाजिब नहीं। अगरचे बेहतर यह है कि जब तक सफ़र करने के लिए मजबूर न हो सफ़र न करे और अगर सफ़र में हो तो क़ियाम करने की नीयत करे। *1726. अगर कोई शख़्स मुस्तहब रोज़े की मन्नत माने लेकिन उसके लिए दिन मुअय्यन न करे तो वह शख़्स सफ़र में ऐसा मन्नती रोज़ा नहीं रख सकता लेकिन अगर मन्नत माने कि सफ़र के दौरान एक मख़्सूस दिन रोज़ा रखेगा तो ज़रूरी है कि वह रोज़ा सफ़र में रखे नीज़ अगर मन्नत माने कि सफ़र में हो या न हो एक मख़्सूस दिन का रोज़ा रखेगा तो ज़रूरी है कि अगरचे सफ़र में हो तब भी उस दिन का रोज़ा रखे। *1727. मुसाफ़िर तलबे हाजत के लिए तीन दिन मदीना ए तैयिबा में मुस्तहब रोज़ा रख सकता है। और अहवत यह है कि वह तीन दिन बुध, जुमअरात और जुमुआ हों। *1728. कोई शख़्स जिसे यह इल्म न हो कि मुसाफ़िर का रोज़ा रखना बातिल है, अगर सफ़र में रोज़ा रख ले और दिन ही दिन में उसे हुक्मे मस्अला मालूम हो जाए तो उसका रोज़ा बातिल है लेकिन अगर मग़्रिब तक हुक्म मालूम न हो तो उसका रोज़ा सहीह है। *1729. अगर कोई शख़्स यह भूल जाए कि वह मुसाफ़िर है या यह भूल जाए कि मुसाफ़िर का रोज़ा बातिल होता है और सफ़र के दौरान रोज़ा रख ले तो उसका रोज़ा बातिल है। *1730. अगर रोज़ादार ज़ोहर के बाद सफ़र करे तो ज़रूरी है कि एहतियात की बिना पर अपने रोज़े को तमाम करे और अगर ज़ोहर से पहले सफ़र करे और रात से ही सफ़र का इरादा रखता हो तो उस दिन का रोज़ा नहीं रख सकता लेकिन हर सूरत में हद्दे तरख़्ख़ुस तक पहुंचने से पहले ऐसा कोई काम नहीं करना चाहिये जो रोज़े को बातिल करता हो वर्ना उस पर कफ़्फ़ारा वाजिब होगा। *1731. अगर मुसाफ़िर रमज़ानुल मुबारक में ख़्वाह वह फ़ज्र से पहले सफ़र में हो या रोज़े से हो और सफ़र करे और ज़ोहर से पहले अपने वतन पहुंच जाए या ऐसी जगह पहुंच जाए जहाँ वह दस दिन क़ियाम करना चाहता हो और उसने कोई ऐसा काम न किया हो जो रोज़े को बातिल करता हो तो ज़रूरी है कि उस दिन का रोज़ा रखे और अगर कोई ऐसा काम किया हो जो रोज़े को बातिल करता हो तो उस दिन का रोज़ा उस पर वाजिब नहीं है। *1732. अगर मुसाफ़िर ज़ोहर के बाद अपने वतन पहुँचे या ऐसी जगह पहुँचे जहाँ दस दिन क़ियाम करना चाहता हो तो वह उस दिन का रोज़ा नहीं रख सकता। *1733. मुसाफ़िर और वह शख़्स जो किसी उज़्र की वजह से रोज़ा न रख सकता हो उसके लिए माहे रमज़ानुल मुबारक में दिन के वक़्त जिमाअ करना और पेट भर कर खाना और पीना मकरूह है।

1734. जो शख़्स बुढ़ापे की वजह से रोज़ा न रख सकता हो या रोज़ा रखना उसके लिए शदीद तक्लीफ़ का बाइस हो उस पर रोज़ा वाजिब नहीं है लेकिन रोज़ा न रखने की सूरत में ज़रूरी है कि हर रोज़े के एवज़ एक मुद तआम यानी गंदुम या जौ या रोटी या उन से मिलती जुलती कोई चीज़ फ़क़ीर को दे। *1735. जो शख़्स बुढ़ापे की वजह से माहे रमज़ानुल मुबारक के रोज़े न रखे अगर वह रमज़ानुल मुबारक के बाद रोज़े रखने के क़ाबिल हो जाये तो एहतियाते मुस्तहब यह है कि जो रोज़े न रखें हो उनकी क़ज़ा बजा लाए। *1736. अगर किसी शख़्स को कोई ऐसी बीमारी हो जिसकी वजह से उसे बहुत ज़्यादा प्यास लगती हो और वह प्यास बर्दाश्त न कर सकता हो या प्यास की वजह से उसे तक्लीफ़ होती हो तो उस पर रोज़ा वाजिब नहीं है लेकिन रोज़ा न रखने की सूरत में ज़रूरी है कि हर रोज़े के एवज़ एक मुद तआम फ़क़ीर को दे और एहतियाते मुस्तहब यह है कि जितनी मिक़्दार अशद ज़रूरी हो उस से ज़्यादा पानी न पिये और बाद में जब रोज़ा रखने के क़ाबिल हो जाए तो जो रोज़े न रखे हों एहतियाते मुस्तहब की बिना पर उन की क़ज़ा बजा लाए। *1737. जिस औरत का वज़्ए हम्ल का वक़्त क़रीब हो, उसका रोज़ा रखना ख़ुद उसके लिए या उसके होने वाले बच्चे के लिए मुज़िर हो उस पर रोज़ा वाजिब नहीं है और ज़रूरी है कि वह हर दिन के एवज़ एक मुद तआम फ़क़ीर को दे और ज़रूरी है कि दोनों सूरतों में जो रोज़े न रखे हों उनकी क़ज़ा बजा लाए। *1738. जो औरत बच्चे को दूध पिलाती हो और उसका दूध कम हो ख़्वाह वह बच्चे की माँ हो या दाया और ख़्वाह बच्चे को मुफ़्त दूध पिला रही हो अगर उसका रोज़ा रखना खुद उसके या दूध पीने वाले बच्चे के लिए मुज़िर हो तो उस औरत पर रोज़ा रखना वाजिब नहीं है और ज़रूरी है कि हर एक दिन के एवज़ एक मुद तआम फ़क़ीर को दे और दोनों सूरतों में जो रोज़े न रखे हों उन की क़ज़ा करना ज़रूरी है। लेकिन एहतियाते वाजिब की बिना पर यह हुक्म सिर्फ़ उस सूरत में है जबकि बच्चे को दूध पिलाने का इनहिसार उसी पर हो। लेकिन अगर बच्चे को दूध पिलाने का कोई और तरीक़ा हो मसलन कुछ औरतें मिल कर बच्चे को दूध पिलायें तो ऐसी सूरत में इस हुक्म के साबित होने में इश्काल है।

1739. महीने की पहली तारीख़ (मुन्दरिजा ज़ैल) चार चीज़ों से साबित होती है। 1. इंसान खुद चांद देखे। 2. एक ऐसा गुरोह जिसके कहने पर यक़ीन या इत्मीनान हो जाए यह कहे कि हमने चाँद देखा है और इस तरह हर वह चीज़ जिसकी बतौलत यक़ीन या इत्मीनान हो जाए। 3. दो आदिल मर्द यह कहें कि हमने रात को चांद देखा है लेकिन अगर वह चांद के अलग अलग औसाफ़ बयान करें तो पहली तारीख़ साबित नहीं होगी। और यही हुक्म है अगर उनकी गवाही से इख़तिलाफ़ हो। या उस के हुक्म में इख़तिलाफ़ हो। मसलन शहर के बहुत से लोग चांद देखने की कोशीश करें लेकिन दो आदिल आदमियों के अलावा कोई दूसरा चांद देखने का दअवा न करे या कुछ लोग चांद देखने की कोशीश करें और उन लोगों में से दो आदिल चांद देखने का दअवा करें और दूसरों को चांद नज़र न आए हालांकि उन लोगों में से दो और आदिल आदमि ऐसे हों जो चांद की जगह पहचानचे, निगाह की तेज़ी और दीगर ख़ुसूसीयात में उन पहले दो आदमियों की मानिन्द हों (और वह चांद देखने का दअवा न करें) तो ऐसी सूरत में दो आदिल आदमियों की गवाही से महीने की पहली तारीख़ साबित नहीं होगी। 4. शाबान की पहली तारीख़ से तीस दिन गुज़र जायें जिन के गुज़रने पर माहे रमज़ानुल मुबारक की पहली तारीख साबित हो जाती है और रमज़ानुल मुबारक से तीस दिन गुज़र जायें जिनके गुज़रने पर शव्वाल की पहली तारीख़ साबित हो जाती है। *1740. हाकिमे शरअ के हुक्म से महीने की पहली तारीख़ साबित नहीं होती और एहतियात की रिआयत करना औला है। *1741. मुनज्जिमों की पेशीनगोई से महीने की पहली तारीख़ साबित नहीं होती लेकिन अगर इंसान को उनके कहने से यक़ीन या इत्मीनान हो जाए तो ज़रूरी है कि उस पर अमल करे। *1742. चांद का आसमान पर बलन्द होना या उसका देर से ग़ुरूब होना इस बात की दलील नहीं कि साबिक़ा रात चांद रात थी और इसी तरह अगर चांद के गिर्द हल्क़ा हो तो यह इस बात की दलील नहीं है कि पहली का चांद गुज़श्ता रात निकला था। *1743. अगर किसी शख़्स पर माहे रमज़ानुल मुबारक की पहली तारीख़ साबित न हो और वह रोज़ा न रखे लेकिन बाद में साबित हो जाए कि गुज़श्ता रात ही चांद रात थी तो ज़रूरी है कि उस दिन के रोज़े की क़ज़ा करे। *1744. अगर किसी शहर में महीने की पहली तारीख़ साबित हो जाए तो दूसरे शहरों में भी कि जिनका उफ़ुक़ उस शहर में मुत्तहिद हो महीने की पहली तारीख़ होती है। यहाँ पर उफ़ुक़ के मुत्तहिद होने से मुराद यह है कि अगर पहले शहर में चांद दिखाई दे तो दूसरे शहर में भी अगर बादल की तरह कोई रुकावट न हो तो चांद दिखाई देता है। *1745. महीने की पहली तारीख़ टेलीग्राम (और फ़ैक्स या टेलेक्स) से साबित नहीं होती सिवाय इस सूरत के कि इंसान को इल्म हो कि यह पैग़ाम दो आदिल मर्दों की शहादत की रू से या किसी दूसरे ऐसे तरीक़े से आया है जो शर्अन मोअतबर है। *1746. जिस दिन के मुतअल्लिक़ इंसान को इल्म न हो कि रमज़ानुल मुबारक का आख़िरी दिन है या शव्वाल का पहला दिन उस दिन ज़रूरी है कि रोज़ा रखे लेकिन अगर दिन ही दिन उसे पता चल जाए कि आज यकुम शव्वाल (रोज़े ईद) है तो ज़रूरी है कि रोज़ा इफ़्तार कर ले। *1747. अगर कोई शख़्स क़ैद में हो और माहे रमज़ान के बारे में यक़ीन न कर सके तो ज़रूरी है कि गुमान पर अमल करे लेकिन अगर क़वी गुमान पर अमल कर सकता हो तो ज़ईफ़ गुमान पर अमल नही कर सकता और अगर गुमान पर अमल मुम्किन न हो तो ज़रूरी है कि जिस महीने के बारे में एहतिमाल हो कि रमज़ान है उस महीने में रोज़े रखे लेकिन ज़रूरी है कि वह उस महीने को याद रखे। चुनांचे बाद में उसे मालूम हो कि वह माहे रमज़ान या उसके बाद का ज़माना था तो उसके ज़िम्मे कुछ नहीं है। लेकिन अगर मालूम हो कि माहे रमज़ान से पहले का ज़माना था तो ज़रूरी है कि रमज़ान के रोज़ों की क़ज़ा करे।

1748. ईदे फ़ित्र और ईदे क़ुर्बान के दिन रोज़ा रखना हराम है। नीज़ जिस दिन के बारे में इंसान को यह इल्म न हो कि शाबान की आख़िरी तारीख़ है या रमज़ानुल मुबारक की पहली तो अगर वह उस दिन पहली रमज़ानुल मुबारक की नीयत से रोज़ा रखे तो हराम है। *1749. अगर औरत के मुस्तहब (नफ़्ली) रोज़े रखने से शौहर की हक़ तलफ़ी होती हो तो औरत का रोज़ा रखना हराम है और एहतियाते वाजिब यह है कि ख़्वाह शौहर की हक़ तलफ़ी न भी होती हो उसकी इजाज़त के बग़ैर मुस्तहब (नफ़्ली) रोज़ा न रखे। *1750. अगर औलाद का मुस्तहब रोज़ाः- माँ बाप की औलात से शफ़क़त की वजह से - - माँ के लिए अज़ीयत का मूजिब हो तो औलाद के लिए मुस्तहब रोज़े रखना हराम है। *1751. अगर बेटा बाप की इजाज़त के बग़ैर मुस्तहब रोज़ा रख ले और दिन के दौरान बाप उसे (रोज़ा रखने से) मना करे तो अगर बेटे का बाप की बात न मानना फ़ितरी शफ़क़त की वजह से अज़ीत का मूजिब हो तो बेटे को चाहिए कि रोज़ा तोड़ दे। *1752. अगर कोई शख़्स जानता हो कि रोज़ा रखना उसके लिए ऐसा मुज़िर नहीं है कि जिसकी परवाह की जाए तो अगरचे तबीब कहे कि मुज़िर है उसके लिए ज़रूरी है कि रोज़ा रखे और अगर कोई शख़्स यक़ीन या गुमान रखता हो कि रोज़ा उसके लिए मुज़िर है तो अगरचे तबीब कहे कि मुज़िर नहीं है ज़रूरी है कि वह रोज़ा न रखे और अगर वह रोज़ा रखे जबकि रोज़ा रखना वाक़ई मुज़िर हो या क़स्दे क़ुर्बत से न हो तो उसका रोज़ा सहीह नहीं है। *1753. अगर किसी शख़्स को एहतिमाल हो कि रोज़ा रखना उसके लिए ऐसा मुज़िर है कि जिसकी परवाह की जाए और इस एहतिमाल की बिना पर (उस के दिल में) ख़ौफ़ पैदा हो जाए तो अगर उस का एहतिमाल लोगों की नज़र में सहीह हो तो उसे रोज़ा नहीं रखना चाहिये। और अगर वह रोज़ा रख ले तो साबिक़ा मस्अले की तरह उस सूरत में भी उस का रोज़ा सहीह नहीं है। *1754. जिस शख़्स को एतिमाद हो कि रोज़ा रखना उसके लिए मुज़िर नहीं अगर वह रोज़ा रख ले और मग़्रिब के बाद उसे पता चले कि रोज़ा रखना उसके लिये ऐसा मुज़िर था कि जिसकी परवाह की जाती तो एहतियाते वाजिब की बिना पर उस रोज़े की क़ज़ा करना ज़रूरी है। *1755. मुन्दरिजा बाला रोज़ों के अलावा और भी रोज़े हराम हैं जो मुफ़स्सल किताबों में मज़्कूर हैं। *1756. आशूर के दिन रोज़ा रखना मकरूह है और उस दिन का रोज़ा भी मकरूह है जिसके बारे में शक हो कि अरफ़ा का दिन है या ईदे क़ुर्बान का।

1757. बजुज़ हराम और मकरूह रोज़ों के जिनका ज़िक्र किया गया है साल के तमाम दिनों में रोज़े मुस्तहब हैं और बाज़ दिनों के रोज़े रखने की बहुत ताकीद की गई है जिनमें से चन्द यह हैं 1. हर महीने की पहली और आख़िरी जुम्अरात और पहला बुध जो महीने की दसवीं तारीख़ के बाद आए। और अगर कोई शख़्स यह रोज़े न रखे तो मुस्तहब है कि उनकी क़ज़ा करे और अगर रोज़ा बिल्कुल न रख सकता हो तो मुस्तहब है कि हर दिन के बदले एक मुद तआम या 12/6 नख़ुद सिक्कादार चांदी फ़क़ीर को दे। 2. हर महीने की तेरहवीं, चौदहवीं और पन्द्रहवीं तारीख़। 3. रजब और शाबान के पूरे महीने के रोज़े। या उन दो महीनों में जितने रोज़े रख सके ख़्वाह वह एक ही दिन क्यों न हो। 4. ईदे नवरोज़ का दिन। 5. शव्वाल की चौथी से नवीं तारीख़ तक। 6. ज़ी क़अदा की पहली तारीख़ से नवीं तारीख़ (यौमे अरफ़ा) तक। 7. ज़िलहिज्जा की पहली तारीख़ से नवीं तारीख़ (यौमे अरफ़ा) तक लेकन अगर इंसान रोज़े की वजह से पैदा होने वाली कमज़ोरी की बिना पर यौमे अरफ़ा की दुआयें न पढ़ सके तो उस दिन रोज़ा रखना मकरूह है। 8. ईदे सईदे ग़दीर का दिन (18 ज़िल हिज्जा) 9. रोज़े मुबाहिला (24 ज़िलहिज्जा) 10. मोहर्रमुल हराम की पहली, तीसरी और सातवीं तारीख। 11. रसूले अकरम स्वल्लल्लाहो अलैहे व आलेही वसल्लम की विलादत का दिन (17 रबीउल अव्वल) 12. जमादिल अव्वल की पन्द्रह तारीख़। नीज़ा (ईदे बेअसत) यानी रसूले अकरम स्वल्लल्लाहो अलैहे व आलेही वसल्लम के एलाने रिसालत के दिन (27 रजब) भी रोज़ा रखना मुस्तहब है। और जो शख़्स मुस्तहब रोज़ा रखे उसके लिए वाजिब नहीं है कि उसे इख़तिताम तक पहुँचाए बल्कि अगर उसका मोमिन भाई उसे खाने की दअवत दे तो मुस्तहब है कि उसकी दावत क़बूल कर ले और दिन में ही रोज़ा खोल ले ख़्वाह ज़ोहर के बाद ही क्यों न हो।

1758. (मुन्दरिजा ज़ैल) पांच अश्ख़ास के लिए मुस्तहब है कि अगरचे रोज़े से न हों माहे रमज़ानुल मुबारक में उन अफ़्आल से पर्हेज़ करें जो रोज़े को बातिल करते हैं। 1. वह मुसाफ़िर जिसने सफ़र में कोई ऐसा काम किया हो जो रोज़े को बातिल करता हो और वह ज़ोहर से पहले अपने वतन या ऐसी जगह पहुंच जाए जहाँ वह दस दिन रहना चाहता हो। 2. वह मुसाफ़िर जो ज़ोहर के बाद अपने वतन या ऐसी जगह पहुंच जाए जहां वह दस दिन रहना चाहता हो। और इसी तरह अगर ज़ोहर से पहले उन जगहों पर पहुंच जाए जबकि वह सफ़र में रोज़ा तोड़ चुका हो तब भी यही हुक्म है। 3. वह मरीज़ जो ज़ोहर के बाद तन्दरुस्त हो जाए और यही हुक्म है अगर ज़ोहर से पहले तन्दरुस्त हो जाए अगरचे उसने कोई ऐसा काम (भी) किया हो जो रोज़े को बातिल करता हो और इसी तरह अगर ऐसा काम न किया हो तो उसका हुक्म मस्अला 1576 में गुज़र चुका है। 4. वह औरत जो दिन में हैज़ या निफ़ास के ख़ून से पाक हो जाए। *1759. रोज़ादार के लिए मुस्तहब है कि रोज़ा इफ़्तार करने से पहले मग़्रिब और इशा की नमाज़ पढ़े लेकिन अगर कोई दूसरा शख़्स उस का इन्तिज़ार कर रहा हो या उसे इतनी भूक लगी हो कि हुज़ूरे क़ल्ब के साथ नमाज़ न पढ़ सकता हो तो बेहतर है कि रोज़ा इफ़्तार करे लेकिन जहाँ तक मुम्किन हो नमाज़ फ़ज़ीलत के वक़्त में ही अदा करे।

۱۵۵۹۔ انسان کے لئے روزے کی نیت دل سے گزارنا یا مثلاً یہ کہنا کہ "میں کل روزہ رکھوں گا" ضروری نہیں بلکہ اس کا ارادہ کرنا کافی ہے کہ وہ اللہ تعالی کی رضا کے لئے اذان صبح سے مغرب تک کوئی ایسا کام نہیں کرے گا جس سے روزہ باطل ہوتا ہو اور یقین حاصل کرنے کے لئے اس تمام وقت میں وہ روزے سے رہا ہے ضروری ہے کہ کچھ دیر اذان صبح سے پہلے اور کچھ دیر مغرب کے بعد بھی ایسے کام کرنے سے پرہیز کرے جن سے روزہ باطل ہو جاتا ہے۔ *۱۵۶۰۔ انسان ماہ رمضان المبارک کی ہر رات کو اس سے اگلے دن کے روزے کی نیت کر سکتا ہے۔اور بہتر یہ ہے کہ اس مہینے کی پہلی رات کو ہی سارے مہینے کے روزوں کی نیت کرے۔ *۱۵۶۱۔ وہ شخص جس کا روزہ رکھنے کا ارادہ ہو اس کے لئے ماہ رمضان میں روزے کی نیت کا آخری وقت اذان صبح سے پہلے ہے۔ یعنی اذان صبح سے پہلے روزے کی نیت ضروری ہے اگرچہ نیند یا ایسی ہی کسی وجہ سے اپنے ارادے کی طرف متوجہ نہ ہو۔ *۱۵۶۲۔ جس شخص نے ایسا کوئی کام نہ کیا ہو جو روزے کو باطل کرے تو وہ جس وقت بھی دن میں مستحب روزے کی نیت کرلے اگرچہ مغرب ہونے میں کم وقت ہی رہ گیا ہو، اس کا روزہ صحیح ہے۔ *۱۵۶۳۔ جو شخص ماہ رمضان المبارک کے روزوں اور اسی طرح واجب روزوں میں جن کے دن معین ہیں روزے کی نیت کئے بغیر اذان صبح سے پہلے سوجائے اگر وہ ظہر سے پہلے بیدار ہو جائے اور روزے کی نیت کرے تو اس کا روزہ صحیح ہے اور اگر وہ ظہر کے بعد بیدار ہو تو احتیاط کی بناپر ضروری ہے کہ قربت مطلقہ کی نیت نہ کرے اور اس دن کے روزے کی قضا بھی بجالائے۔ *۱۵۶۴۔اگر کوئی شخص ماہ رمضان المبارک کے روزے کے علاوہ کوئی دوسرا روزہ رکھنا چاہے تو ضروری ہے کہ اس روزے کو معین کرے مثلاً نیت کرے کہ میں قضاکا یا کفار کا روزہ رکھ رہا ہوں لیکن ماہ رمضان المبارک میں یہ نیت کرنا ضروری نہیں کہ میں ماہ رمضان کا روزہ کھ رہا ہوں بلکہ اگر کسی کو علم نہ ہو یا بھول جائے کہ ماہ رمضان ہے اور کسی دوسرے روزے کی نیت کرے تب بھی وہ روزہ ماہ رمضان کا روزہ شمار ہوگا۔ *۱۵۶۵۔ اگر کوئی شخص جانتا ہو کہ رمضان کا مہینہ ہے اور جان بوجھ کر ماہ رمضان کے روزے کے علاوہ کسی دوسرے روزے کی نیت کرے تو وہ روزہ جس کی اس نے نیت کی ہے وہ روزہ شمار نہیں ہوگا اور اسی طرح ماہ رمضان کا روزہ بھی شمار نہیں ہوگا اگر وہ نیت قصد قربت کے منافی ہو بلکہ اگر منافی نہ ہو تب بھی احتیاط کی بنا پر وہ روزہ ماہ رمضان کا روزہ شمار نہیں ہوگا۔ *۱۵۶۶۔ مثال کے طور پر اگر کوئی شخص ماہ رمضان المبارک کے پہلے روزے کی نیت کرے لیکن بعد میں معلوم ہوکہ یہ دوسرا یا تیسرا روزہ تھا تو اس کا روزہ صحیح ہے۔ *۱۵۶۷۔ اگر کوئی شخص اذان صبح سے پہلے روزے کی نیت کرنے کے بعد بے ہوش ہوجائے اور پھر اسے دن میں کسی وقت ہوش آجائے تو احتیاط واجب کی بنا پر ضروری ہے کہ اس دن کا روزہ تمام کرے اور اگر تمام نہ کرسکے تو اس کی قضا بجالائے۔ *۱۵۶۸۔ اگر کوئی شخص اذان صبح سے پہلے روزے کی نیت کرے اور پھر بے حواس ہو جائے اور پھر اسے دن میں کسی وقت ہوش آجائے تو احتیاط واجب یہ ہے کہ اس دن کا روزہ تمام کرے اور اس کی قضا بھی بجالائے۔ *۱۵۶۹۔ اگر کوئی شخص اذان صبح سے پہلے روزے کی نیت کرے اور سوجائے اور مغرب کے بعد بیدار ہو تو اس کا روزہ صبح ہے۔ *۱۵۷۰۔ اگر کسی شخص کو علم نہ ہو یا بھول جائے کہ ماہ رمضان ہے اور ظہر سے پہلے اس امر کی جانب متوجہ ہو اور اس دوران کوئی ایسا کام کر چکا ہو جو روزے کو باطل کرتا ہے تو اس کا روزہ باطل ہوگا لیکن ضروری ہے کہ مغرب تک کوئی ایسا کام نہ کرے جو روزے کو باطل کرتا ہو اور ماہ رمضان کے بعد روزے کی قضا بھی کرے۔ اور اگر ظہر کے بعد متوجہ ہو کہ رمضان کا مہینہ ہے تو احتیاط کی بنا پر یہی حکم ہے اور اگر ظہر سے پہلے متوجہ ہو اور کوئی ایسا کام بھی نہ کیا ہو جو روزے کو باطل کرتا ہو تو اس کا روزہ صحیح ہے۔ *۱۵۷۱۔اگر ماہ رمضان میں بچہ اذان صبح سے پہلے بالغ ہو جائے تو ضروری ہے کہ روزہ رکھے اور اگر اذان صبح کے بعد بالغ ہو تو اس کا روزہ اس پر واجب نہیں ہے۔ لیکن اگر مستحب روزہ رکھنے کا ارادہ کر لیا ہو تو اس صورت میں احتیاط کی بنا پر اس دن کے روزے کو پورا کرنا ضروری ہے۔ *۱۵۷۲۔ جو شخص میت کے روزے رکھنے کے لئے اجیر بنا ہو یا اس کے ذمے کفارے کا روزے ہوں اگر وہ مستحب روزے رکھے تو کوئی حرج نہیں لیکن اگر قضا روزے کسی کے ذمے ہوں تو وہ مستحب روزہ نہیں رکھ سکتا اور اگر بھول کر مستحب روزہ رکھ لے تو اس صورت میں اگر اسے ظہر سے پہلے یاد آ جائے تو اس کا مستحب روزہ کالعدم ہو جاتا ہے اور وہ اپنی نیت واجب روزے کی جانب موڑ سکتا ہے۔ اور اگر وہ ظہر کے بعد متوجہ ہو تو احتیاط کی بنا پر اس کا روزہ باطل ہے اور اگر اسے مغرب کے بعد یاد آئے تو اس کے روزے کا صحیح ہونا اشکال سے خالی نہیں۔ *۱۵۷۳۔اگر ماہ رمضان کے روزے کے علاوہ کوئی دوسرا مخصوص روزہ انسان پر واجب ہو مثلاً اس نے منت مانی ہو کہ ایک مقررہ دن کو روزہ رکھے گا اور جان بوجھ کر اذان صبح تک نیت نہ کرے تو اس کا روزہ باطل ہے اور اگر اسے معلوم نہ ہو کہ اس دن کا روزہ اس پر واجب ہے یا بھول جائے اور ظہر سے پہلے اسے یاد آئے تو اگر اس نے کوئی ایسا کام نہ کیا ہو جو روزے کو باطل کرتا ہو اور روزے کی نیت کرلے تو اس کا روزہ صحیح ہے اور اگر ظہر کے بعد اسے یاد آئے تو ماہ رمضان کے روزے میں جس احیتاط کا ذکر کیا گیا ہے اس کا خیال رکھے۔ *۱۵۷۴۔ اگر کوئی شخص کسی غیر مُعَیَّن واجب روزے کے لئے مثلاً روزہ کفارہ کے لئے طہر کے نزدیک تک عمداً نیت نہ کرے تو کوئی حرج نہیں بلکہ اگر نیت سے پہلے مصمم ارادہ رکھتا ہو کہ روزہ نہیں رکھے گا یا مذبذب ہو کہ روزہ رکھے یا نہ رکھے تو اگر اس نے کوئی ایسا کام نہ کیا ہو جو روزے کو باطل کرتا ہو اور ظہر سے پہلے روزے کی نیت کرلے تو اس کا روزہ صحیح ہے۔ *۱۵۷۵۔اگر کوئی کافر ماہ رمضان میں ظہر سے پہلے مسلمان ہو جائے اور اذان صبح سے اس وقت تک کوئی ایسا کام نہ کیا ہو جو روزے کو باطل کرتا ہو تو احتیاط واجب کی بنا پر ضروری ہے کہ روزے کی نیت کرے اور روزے کو تمام کرے اور اگر اس دن کا روزہ نہ رکھے تو اس کی قضا بجالائے۔ *۱۵۷۶۔ اگر کوئی بیمار شخص ماہ رمضان کے کسی دن میں ظہر سے پہلے تندرست ہو جائے اور اس نے اس وقت تک کوئی ایسا کام نہ کیا ہو جو روزے کو باطل کرتا ہو تو نیت کرکے اس دن کا روزہ رکھنا ضروری ہے اور اگر ظہر کے بعد تندرست ہو تو اس دن کا روزہ اس پر واجب نہیں ہے۔ *۱۵۷۷۔ جس دن کے بارے میں انسان کو شک ہو کہ شعبان کی آخری تاریخ ہے یا رمضان کی پہلی تاریخ، اس دن کا روزہ رکھنا اس پر واجب نہیں ہے اور اگر روزہ رکھنا چاہے تو رمضان المبارک کے روزے کی نیت نہیں کر سکتا لیکن نیت کرے کہ اگر رمضان ہے تو رمضان کا روزہ ہے اور اگر رمضان نہیں ہے تو قضا روزہ یا اسی جیسا کوئی اور روزہ ہے تو بعید نہیں کہ اس کا روزہ صحیح ہو لیکن بہتر یہ ہے کہ قضا روزے وغیرہ کی نیت کرے اور اگر بعد میں پتہ چلے کہ ماہ رمضان تھا تو رمضان کا روزہ شمار ہوگا لیکن اگر نیت صرف روزے کی کرے اور بعد میں معلوم ہو کہ رمضان تھا تب بھی کافی ہے۔ *۱۵۷۸۔ اگر کسی دن کے بارے میں انسان کو شک ہو کہ شعبان کی آخری تاریخ ہے یا رمضان المبارک کی پہلی تاریخ تو وہ قضا یا مستحب یا ایسے ہی کسی اور روزہ کی نیت کرکے روزے رکھ لے اور دن میں کسی وقت اسے پتہ چلے کہ ماہ رمضان ہے تو ضروری ہے کہ ماہ رمضان کے روزے کی نیت کرلے۔ *۱۵۷۹۔ اگر کسی مُعَیَّن واجب روزے کے بارے میں مثلاً رمضان المبارک کے روزے کے بارے میں انسان مُذبذِب ہو کہ اپنے روزے کو باطل کرے یا نہ کرے یا روزے کو باطل کرنے کا قصد کرے تو خواہ اس نے جو قصد کیا ہو اسے ترک کردے اور کوئی ایسا کام بھی نہ کرے جس سے روزہ باطل ہوتا ہو اس کا روزہ احتیاط کی بنا پر باطل ہوجاتا ہے۔ *۱۵۸۰۔اگر کوئی شخص جو مستحب روزہ یا ایسا واجب روزہ مثلاً کفارے کا روزہ رکھے ہوئے ہو جس کا وقت مُعَیَّن نہ ہو کسی ایسے کام کا قصد کرے جو روزے کو باطل کرتا ہو مُذَبذِب ہو کہ کوئی ایسا کام کرے یا نہ کرے تو اگر وہ کوئی ایسا کام نہ کرے اور واجب روزے میں ظہر سے پہلے اور مستحب روزے میں غروب سے پہلے دوبارہ روزے کی نیت کرلے تو اس کا روزہ صحیح ہے۔

۱۵۸۱۔چند چیزیں روزے کو باطل کر دیتی ہیں: ۱۔ کھانا اور پینا۔ ۲۔ جماع کرنا۔ ۳۔ اِستِمَنَاء۔ یعنی انسان اپنے ساتھ یا کسی دوسرے کے ساتھ جماع کے علاوہ کوئی ایسا فعل کرے جس کے نتیجے میں منی خارج ہو۔ ۴۔ خدا تعالی پیغمبر اکرام (صلی اللہ علیہ وآلہ) اور ائمہ طاہرین علیہم السلام سے کوئی جھوٹی بات منسوب کرنا۔ ۵۔ غبار حلق تک پہنچانا۔ ۶۔ مشہور قول کی بنا پر پورا سر پانی میں ڈبونا۔ ۷۔ اذان صبح تک جنابت، حیض اور نفاس کی حالت میں رہنا۔ ۸۔ کسی سَیَّال چیز سے حُقنہ (انیما) کرنا ۔ ۹۔ قے کرنا۔ ان مبطلات کے تفصیلی احکام آئندہ مسائل میں بیان کئے جائیں گے۔

۱۵۸۲۔ اگر روزہ دار اس امر کی جانب متوجہ ہوتے ہوئے کہ روزے سے ہے کوئی چیز جان بوجھ کر کھائے یا پئے تو اس کا روزہ باطل ہوجاتا ہے قطع نظر اس سے کہ وہ چیز ایسی ہو جسے عموماً کھایا یا پیا جاتا ہو مثلاً روٹی اور پانی یا ایسی ہو جسے عموماً کھایا یا پیانہ جاتا ہو مثلاً مٹی اور درخت کا شیرہ، اور خواہ کم یا زیادہ حتی کہ اگر روزہ دار مسواک منہ سے نکالے اور دوبارہ منہ میں لے جائے اور اس کی تری نگل لے تب بھی روزہ باطل ہوجاتا ہے سوائے اس صورت کے کہ مسواک کی تری لعاب دہن میں گھل مل کر اس طرح ختم ہو جائے کہ اسے بیرونی تری نہ کہا جاسکے۔ *۱۵۸۳۔ جب روزہ دار رکھانا کھا رہا ہو اگر اسے معلوم ہوجائے کہ صبح ہوگئی ہے تو ضروری ہے کہ جو لقمہ منہ میں ہو اسے اگل دے اور اگر جان بوجھ کر وہ لقمہ نگل لے تو اس کا روزہ باطل ہے اور اس حکم کے مطابق جس کا ذکر بعد میں ہوگا اس پر کفارہ بھی واجب ہے۔ *۱۵۸۴۔ اگر روزہ دار غلطی سے کوئی چیز کھالے یا پی لے تو اس کا روزہ باطل نہیں ہوتا۔ *۱۵۸۵۔ جو انجکشن عضو کو بے حس کر دیتے ہیں یا کسی اور مقصد کے لئے استعمال ہوتے ہیں اگر روزے دار انہیں استعمال کرے تو کوئی حرج نہیں لیکن بہتر یہ ہے کہ ان انجکشنوں سے پرہیز کیا جائے جو دوا اور غذا کی بجائے استعمال ہوتے ہیں۔ *۱۵۸۶۔ اگر روزہ دار دانتوں کی ریخوں میں پھنسی ہوئی کوئی چیز عمداً نگل لے تو اس کا روزہ باطل ہوجاتا ہے۔ *۱۵۸۷۔ جو شخص روزہ رکھنا چاہتا ہو اس کے لئے اذان صبح سے پہلے دانتوں میں خلال کرنا ضروری نہیں ہے لیکن اگر اسے علم ہو کہ جو غذا دانتوں کے ریخوں میں رہ گئی ہے وہ دن کے وقت پیٹ میں چلی جائے گی تو خلال کرنا ضروری ہے۔ *۱۵۸۸۔ منہ کا پانی نگلنے سے روزہ باطل نہیں ہوتا خواہ ترشی وغیرہ کے تصور سے ہی منہ میں پانی بھر آیا ہو۔ *۱۵۸۹۔ سر اور سینے کا بلغم جب تک منہ کے اندر والے حصے تک نہ پہنچے اسے نگلنے میں کوئی حرج نہیں لیکن اگر وہ منہ میں آجائے تو احتیاط واجب یہ ہے کہ اسے تھوک دے۔ *۱۵۹۰۔ اگر روزہ دار کو اتنی پیاس لگے کہ اسے پیاس سے مرجانے کا خوف ہو جائے یا اسے نقصان کا اندیشہ ہو یا اتنی سختی اٹھانا پڑے جو اس کے لئے ناقابل برداشت ہو تو اتنا پانی پی سکتا ہے کہ ان امور کا خوف ختم ہو جائے لیکن اس کا روزہ باطل ہو جائے گا اور اگر ماہ رمضان ہو تو اختیار لازم کی بنا پر ضروری ہے کہ اس سے زیادہ پانی نہ پیئے اور دن کے حصے میں وہ کام کرنے سے پرہیز کرے جس سے روزہ باطل ہوجاتا ہے۔ *۱۵۹۱۔ بچے یا پرندے کو کھلانے کے لئے غذا کا چبانا یا غذا کا چکھنا اور اسی طرح کے کام کرنا جس میں غذاً عموماً حلق تک نہیں پہنچتی خواہ وہ اتفاقاً حلق تک پہنچ جائے تو روزے کو باطل نہیں کرتی۔ لیکن اگر انسان شروع سے جانتا ہو کہ یہ غذا حلق تک پہنچ جائے گی تو اس کا روزہ باطل ہوجاتا ہے اور ضروری ہے کہ اس کی قضا بجالائے اور کفارہ بھی اس پر واجب ہے۔ *۱۵۹۲۔ انسان معمولی نقاہت کی وجہ سے روزہ نہیں چھوڑا سکتا لیکن اگر نقاہت اس حد تک ہو کہ عموماً برداشت نہ ہوسکے تو پھر روزہ چھوڑنے میں کوئی حرج نہیں۔

۱۵۹۳۔ جماع روزے کو باطل کر دیتا ہے خواہ عضو تناسل سپاری تک ہی داخل ہو اور منی بھی خارج نہ ہوئی ہو۔ *۱۵۹۴۔ اگر آلہ تناسل سپاری سے کم داخل ہو اور منی بھی خارج نہ ہو تو روزہ باطل نہیں ہوتا لیکن جس شخص کی سپاری کٹی ہوئی ہو اگر وہ سپاری کی مقدار سے کم تر مقدار داخل کرے تو اگر یہ کہا جائے کہ اس نے ہم بستری کی ہے تو اس کا روزہ باطل ہو جائے گا۔ *۱۵۹۵۔ اگر کوئی شخص عمداً جماع کا ارادہ کرے اور پھر شک کرے کہ سپاری کے برابر دخول ہوا تھا یا نہیں تو احیتاط لازم کی بنا پر اس کا روزہ باطل ہے اور ضروری ہے کہ اس روزے کی قضا بجالائے لیکن کفارہ واجب نہیں ہے۔ *۱۵۹۶۔ اگر کوئی شخص بھول جائے کہ روزے سے ہے اور جماع کرے یا اسے جماع پر اس طرح مجبور کیا جائے کہ اس کا اختیار باقی نہ رہے تو اس کا روزہ باطل نہیں ہوگا البتہ اگر جماع کی حالت میں اسے یاد آجائے کہ روزے سے ہے یا مجبوری ختم ہوجائے تو ضروری ہے کہ فوراً جماع ترک کر دے اور اگر ایسا نہ کرے تو اس کا روزہ باطل ہے۔

۱۵۹۷۔ اگر روزہ دار اِستمِنَاء کرے (استمناء کے معنی مسئلہ ۱۵۸۱ بتائے جاچکے ہیں) تو اس کا روزہ باطل ہوجاتا ہے۔ *۱۵۹۸۔ اگر بے اختیاری کی حالت میں کسی کی منی خارج ہوجائے تو اس کا روزہ باطل نہیں ہے۔ *۱۵۹۹۔ اگرچہ روزہ دار کو علم ہو کہ اگر دن میں سوئے گا تو اسے احتلام ہو جائے گا یعنی سوتے میں اس کی منی خارج ہوجائے گی تب بھی اس کے لئے سونا جائز ہے خواہ نہ سونے کی وجہ سے اسے کوئی تکلیف نہ بھی ہو اور اگر اسے احتلام ہو جائے تو اس کا روزہ باطل نہیں ہوتا۔ *۱۶۰۰۔ اگر روزہ دار منی خارج ہوتے وقت نیند سے بیدار ہو جائے تو اس پر یہ واجب نہیں کہ منی کو نکلنے سے روکے۔ *۱۶۰۱۔ جس روزہ دار کو احتلام ہوگیا تو وہ پیشاپ کرسکتا ہے خواہ اسے یہ علم ہو کہ پیشاب کرنے سے باقیماندہ منی نالی سے باہر آجائے گی۔ *۱۶۰۲۔ جب روزے دار کو احتلام ہو جائے اگر اسے معلوم ہو کہ منی نالی میں رہ گئی ہے اور اگر غسل سے پہلے پیشاب نہیں کرے گا تو غسل کے بعد منی اس کے جسم سے خارج ہوگی تو احتیاط مستحب یہ ہے کہ غسل سے پہلے پیشاب کرے۔ *۱۶۰۳۔جو شخص منی نکالنے کے ارادے سے چھیڑ چھاڑ اور دل لگی کرے تو خواہ منی نہ بھی نکلے احتیاط لازم کی بنا پر ضروری ہے کہ روزے کو تمام کرے اور اس کی قضا بھی بجالائے۔ *۱۶۰۴۔ اگر روزہ دار منی نکالنے کے ارادے کے بغیر مثال کے طور پر اپنی بیوی سے چھیڑ چھاڑ اور ہنسی مذاق کرے اور اسے اطمینان ہو کہ منی خارج نہیں ہوگی تو اگرچہ اتفاقاً منی خارج ہو جائے اس کا روزہ صحیح ہے۔ البتہ اگر اسے اطمینان نہ ہو تو اس صورت میں جب منی خارج ہوگی تو اس کا روزہ باطل ہو جائے گا۔

۱۶۰۵۔ اگر روزہ دار زبان سے یا لکھ کر یا اشارے سے یا کسی اور طریقے سے اللہ تعالی یا رسول اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ) یا آپ کے (برحق) جانشینوں میں سے کسی سے جان بوجھ کر کوئی جھوٹی بات منسوب کرے تو اگرچہ وہ فوراً کہہ دے کہ میں نے جھوٹ کہاہے یا توبہ کرلے تب بھی احتیاط لازم کی بنا پر اس کا روزہ باطل ہے اور احتیاط مستحب کی بنا پر حضرت فاطمہ زَہرا سَلاَمُ اللہِ عَلَیہَا اور تمام انبیائے مرسلین اور ان کے جانشینوں سے بھی کوئی جھوٹی بات منسوب کرنےکا یہی حکم ہے۔ *۱۶۰۶۔ اگر (روزہ دار) کوئی ایسی روایت نقل کرنا چاہے جس کے قطعی ہونے کی دلیل نہ ہو اور اس کے بارے میں اسے یہ علم نہ ہو کہ سچ ہے یا جھوٹ تو احتیاط واجب کی بنا پر ضروری ہے کہ جس شخص سے وہ روایت ہو یا جس کتاب میں لکھی دیکھی ہو اس کا حوالہ دے۔ *۱۶۰۷۔ اگر (روزہ دار) کسی چیز کے بارے میں اعتقاد رکھتا ہو کہ وہ واقعی قول خدایا قول پیغمبر (صلی اللہ علیہ وآلہ) ہے اور اسے اللہ تعالی یا پیغمبر اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ) سے منسوب کرنے اور بعد میں معلوم ہو کہ یہ نسبت صحیح نہیں تھی تو اس کا روزہ باطل نہیں ہوگا۔ *۱۶۰۸۔ اگر روزے دار کسی چیز کے بارے میں یہ جانتے ہوئے کہ جھوٹ ہے اسے اللہ تعالی اور رسول اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ) سے منسوب کرے اور بعد میں اسے پتہ چلے کہ جو کچھ اس نے کہا تھا وہ درست تھا تو احتیاط لازم کی بنا پر ضروری ہے کہ روزے کو تمام کرے اور اس کی قضا بھی بجالائے۔ *۱۶۰۹۔ اگر روزے دار کسی ایسے جھوٹ کو جو خود روزے دار نے نہیں بلکہ کسی دوسرے نے گھڑا ہو جان بوجھ کر اللہ تعالی یا رسول اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ) یا آپ کے (برحق) جانشینوں سے منسوب کر دے تو احتیاط لازم کی بنا پر اس کا روزہ باطل ہو جائے لیکن اگر جس نے جھوٹ گھڑا ہو اس کا قول نقل کرے تو کوئی حرج نہیں ۔ *۱۶۱۰۔ اگر روزے دار سے سوال کیا جائے کہ کیا رسول محتشم (صلی اللہ علیہ وآلہ) نے ایسا فرمایا ہے اور وہ عمداً جہاں جواب نہیں دینا چاہئے وہاں اثبات میں دے اور جہاں اثبات میں دینا چاہئے وہاں عمداً نفی میں دے تو احتیاط لازم کی بنا پر اس کا روزہ باطل ہو جاتا ہے۔ *۱۶۱۱۔ اگر کوئی شخص اللہ تعالی یا رسول کریم (صلی اللہ علیہ وآلہ) کا قول درست نقل کرے اور بعد میں کہے کہ میں نے جھوٹ کہاہے یا رات کو کوئی جھوٹی بات ان سے منسوب کرے اور دوسرے دن جب کہ روزہ رکھا ہو ہو کہے کہ جو کچھ میں نے گزشتہ رات کہا تھا وہ درست ہے تو اس کا روزہ باطل ہو جاتا ہے لیکن اگر وہ روایت کے (صحیح یا غلط ہونے کے) بارے میں بتائے (تو اس کا روزہ باطل نہیں ہوتا)۔

۱۶۱۲۔ احتیاط واجب کی بنا پر کثیف غبار کو حلق تک پہنچانا روزے کو باطل کر دیتا ہے خواہ غبار کسی ایسی چیز کا ہو جس کا کھانا حلال ہو مثلاً آٹا یا کسی ایسی چیز کا ہو جس کا کھانا حرام ہو مثلاً مٹی ۔ *۱۶۱۳۔اقوی یہ ہے کہ غیر کثیف غبار حلق تک پہنچانے سے روزہ باطل نہیں ہوتا۔ *۱۶۱۴۔ اگر ہوا کی وجہ سے کثیف غبار پیدا ہو اور انسان متوجہ ہونے اور احتیاط کر سکنے کے باوجود احتیاط نہ کرے اور غبار اس کے حلق تک پہنچ جائے تو احتیاط واجب کی بنا پر اس کا روزہ باطل ہو جاتا ہے ۔ *۱۶۱۵۔ احتیاط واجب یہ ہے کہ روزہ دار سگریٹ اور تمباکو وغیرہ کا دھوان بھی حلق تک نہ پہنچائے۔ *۱۶۱۶۔ اگر انسان احتیاط نہ کرے اور غبار یا دھواں وغیرہ حلق میں چلا جائے تو اگر اسے یقین یا اطمینان تھا کہ یہ چیزیں حلق میں نہ پہنچیں گی تو اس کا روزہ صحیح ہے لیکن اسے گمان تھا کہ یہ حلق تک نہیں پہنچیں گی تو بہتر یہ ہے کہ اس روزے کی قضا بجالائے۔ *۱۶۱۷۔ اگر کوئی شخص یہ بھول جانے پر کہ روزے سے ہے احیتاط نہ کرے یا بے اختیار غبار وغیرہ اس کے حلق میں پہنچ جائے تو اس کا روزہ باطل نہیں ہوتا۔

۱۶۱۸۔ اگر روزہ دار جان بوجھ کر سارا سر پانی میں ڈبو دے تو خواہ اس کا باقی بدن پانی سے باہر رہےمشہور قول کی بنا پر اس کا روزہ باطل ہو جاتا ہے لیکن بعید نہیں کہ ایسا کرنا روزے کو باطل نہ کرے۔ اگرچہ ایسا کرنے میں شدید کراہت ہے اور ممکن ہو تو اس سے احتیاط کرنا بہتر ہے۔ *۱۶۱۹۔ اگر روزہ دار اپنے نصف سر کو ایک دفعہ اور باقی نصف سر کو دوسری دفعہ پانی میں ڈبوئے تو اس کا روزہ صحیح ہونے میں کوئی اشکال نہیں ہے۔ *۱۶۲۰۔ اگر سارا سر پانی میں ڈوب جائے تو خواہ کچھ بال پانی سے باہر بھی رہ جائیں تو اس کا حکم بھی مسئلہ (۱۶۱۸) کی طرح ہے۔ *۱۶۲۱۔ پانی کے علاوہ دوسری سیال چیزوں مثلاً دودھ میں سر ڈبونے سے روزے کو کوئی ضرر نہیں پہنچتا۔ اور مضاف پانی میں سر ڈبونے کا بھی یہی حکم ہے۔ *۱۶۲۲۔ اگر روزہ دار بے اختیار پانی میں گر جائے اور اس کا پورا سر پانی میں ڈوب جائے یا بھول جائے کہ روزے سے ہے اور سر پانی میں ڈبو لے تو اس کے روزے میں کوئی اشکال نہیں ہے۔ *۱۶۲۳۔ اگر کوئی روزہ دار یہ خیال کرتے ہوئے اپنے آپ کو پانی میں گرا دے کہ اس کا سر پانی میں نہیں ڈوبے گا لیکن اس کا سارا سر پانی میں ڈوب جائے تو اس کے روزے میں بالکل اشکال نہیں ہے۔ *۱۶۲۴۔ اگر کوئی شخص بھول جائے کہ روزے سے ہے اور سر پانی میں ڈبو دے تو اگر پانی میں ڈوبے ہوئے اسے یاد آئے کہ روزے سے ہے تو بہتر یہ ہے کہ روزہ دار فوراً اپنا سر پانی سے باہر نکالے۔ اور اگر نہ نکالے تو اس کا روزہ باطل نہیں ہوگا۔ *۱۶۲۵۔ اگر کوئی شخص روزے دار کے سر کو زبردستی پانی میں ڈبو دے تو اس کے روزے میں کوئی اشکال نہیں ہے لیکن جب کہ وہ ابھی پانی میں ہے دوسرا شخص اپنا ہاتھ ہٹا لے تو بہتر ہے کہ فوراً اپنا سر پانی سے باہر نکال لے۔ *۱۶۲۶۔ اگر روزہ دار غسل کی نیت سے سر پانی میں ڈبو دے تو اس کا روزہ اور غسل دونوں صحیح ہیں۔ *۱۶۲۷۔ اگر کوئی روزہ دار کسی کو ڈوبنے سے بچانے کی خاطر سر کو پانی میں ڈبو دے خواہ اس شخص کو بچانا واجب ہی کیوں نہ ہو تو احتیاط مستحب یہ ہے کہ روزے کی قضا بجالائے۔

۱۶۲۷۔اگر جُنب شخص ماہ رمضان المبارک میں جان بوجھ کر اذان صبح تک غسل نہ کرے تو اس کا روزہ باطل ہے اور جس شخص کا وظیفہ تیمم ہو، اور وہ جان بوجھ کر تیمم نہ کرے تو اس کا روزہ بھی باطل ہے اور ماہ رمضان کی قضا کا حکم بھی یہی ہے۔ *۱۶۲۹۔ اگر جنب شخص ماہ رمضان کے روزوں اور ان کی قضا کے علاوہ ان واجب روزوں میں جن کا وقت ماہ رمضان کے روزوں کی طرح معین ہے جان بوجھ کر اذان صبح تک غسل نہ کرے تو اظہر یہ ہے کہ اس کا روزہ صحیح ہے۔ *۱۶۳۰۔ اگر کوئی شخص ماہ رمضان المبارک کی کسی رات میں جنب ہوجائے تو اگر وہ عمداً غسل نہ کرے حتی کہ وقت تنگ ہو جائے تو ضروری ہے کہ تیمم کرے اور روزہ رکھے اور احتیاط مستحب یہ ہے کہ اس کی قضا بھی بجالائے۔ *۱۶۳۱۔ اگر جنب شخص ماہ رمضان میں غسل کرنا بھول جائے اور ایک دن کے بعد اسے یاد آئے تو ضروری ہے کہ اس دن کا روہ قضا کرے اور اگر چند دنوں کے بعد یاد آئے تو اتنے دنوں کے روزوں کی قضا کرے جتنے دنوں کے بارے میں اسے یقین ہو کہ وہ جنب تھا مثلاً اگر اسے یہ علم نہ ہو کہ تین دن جنب رہا یا چار دن تو ضروری ہے تین دنوں کے روزوں کی قضا کرے۔ *۱۶۳۲۔ اگر ایک ایسا شخص اپنے آپ کو جنب کرلے جس کے پاس ماہ رمضان کی رات میں غسل اور تیمم میں سے کسی کے لئے بھی وقت نہ ہو تو اس کا روزہ باطل ہے اور اس پر قضا اور کفارہ دونوں واجب ہیں۔ *۱۶۳۳۔ اگر روزہ دار یہ جاننے کے لئے جستجو کرے کہ اس کے پاس وقت ہے یا نہیں اور گمان کرے کہ اس کے پاس غسل کے لئے وقت ہے اور اپنے آپ کو جنب کرلے اور بعد میں اسے پتہ چلے کہ وقت تنگ تھا اور تیمم کرے تو اس کا روزہ صحیح ہے اور اگر بغیر جستجو کئے گمان کرے کہ اس کے پاس وقت ہے اور اپنے آپ کو جنب کر لے اور بعد میں اسے پتہ چلے کہ وقت تنگ تھا اور تیمم کرکے روزہ رکھے تو احتیاط مستحب کی بنا پر ضروری ہے کہ اس دن کے روزے کی قضا کرے۔ *۱۶۳۴۔جو شخص ماہ رمضان کی کسی رات میں جنب ہو اور جانتا ہو کہ اگر سوئے گا تو صبح تک بیدار ہ ہوگا اسے بغیر غسل کئے نہیں سونا چاہئے اور اگر وہ غسل کرنے سے پہلے اپنی مرضی سے سو جائے اور صبح تک بیدار نہ ہو تو اس کا روزہ باطل ہے اور قضا اور کفارہ دونوں اس پر واجب ہیں۔ *۱۶۳۵۔جب جنب ماہ رمضان کی رات میں سو کر جاگ اٹھے تو احتیاط واجب یہ ہے کہ اگر وہ بیدار ہونے کے بارے میں مطمئن نہ ہو تو غسل سے پہلے نہ سوئے اگرچہ اس بات کا احتمال ہو کہ اگر دوبارہ سو گیا تو صبح کی اذان سے پہلے بیدا ہو جائے گا۔ *۱۶۳۶۔ اگر کوئی شخص ماہ رمضان کی کسی رات میں جنب ہو اور یقین رکھتا ہو کہ اگر سو گیا تو صبح کی اذان سے پہلے بیدار ہو جائے گا اور اس کا مصمم ارادہ ہوکہ بیدار ہونے کے بعد غسل کرے گا اور اس ارادے کے ساتھ سو جائے اور اذان تک سوتا رہے تو اس کا روزہ صحیح ہے۔ اور اگر کوئی شخص صبح کی اذان سے پہلے بیدار ہونے کے بارے میں مطمئن ہو تو اس کے لئے بھی یہی حکم ہے۔ *۱۶۳۷۔ اگر کوئی شخص ماہ رمضان کی کسی رات میں جنب ہو اور اسے علم ہو یا احتمال ہوکہ اگر سو گیا تو صبح کی اذان سے پہلے بیدار ہو جائے گا اور وہ اس بات سے غافل ہو کہ بیدار ہونے کے بعد اس پر غسل کرنا ضروری ہے تو اس صورت میں جب کہ وہ سو جائے اور صبح کی اذان تک سویا رہے احتیاط کی بنا پر اس پر قضا واجب ہو جاتی ہے۔ *۱۶۳۸۔ اگر کوئی شخص ماہ رمضان کی کسی رات میں جنب ہو اور اسے یقین ہو یا احتمال اس بات کا ہو کہ اگر وہ سو گیا تو صبح کی اذان سے پہلے بیدار ہوجائے گا اور وہ بیدار ہونے کے بعد غسل نہ کرنا چاہتا ہوتو اس صورت میں جب کہ وہ سو جائے اور بیدار نہ ہو اس کا روزہ باطل ہے اور قضا اور کفارہ اس کے لئے لازم ہے۔ اور اسی طرح اگر بیدار ہونے کے بعد اسے تردد ہو کہ غسل کرے یا نہ کرے تو احتیاط لازم کی بنا پر یہی حکم ہے۔ *۱۶۳۹۔اگر جنب شخص ماہ رمضان کی کسی رات میں سو کر جاگ اٹھے اور اسے یقین ہو یا اس بات کا احتمال ہو کہ اگر دوبارہ سو گیا تو صبح کی اذان سے پہلے بیدار ہو جائے گا اور وہ مصمم ارادہ بھی رکھتا ہو کہ بیدار ہونے کے بعد غسل کرے گا اور دوبارہ سو جائے اور اذان تک بیدار نہ ہو تو ضروری ہے کہ بطور سزا اس دن کا روزہ قضا کرے۔ اور اگر دوسری نیند سے بیدار ہو جائے اور تیسری دفعہ سو جائے اور صبح کی اذان تک بیدار نہ ہو تو ضروری ہے کہ اس دن کے روزے کی قضا کرے اور احتیاط مستحب کی بنا پر کفارہ بھی دے۔ *۱۶۴۰۔ جب انسان کو نیند میں احتلام ہو جائے تو پہلی، دوسری اور تیسری نیند سے مراد وہ نیند ہے کہ انسان (احتلام سے) جاگنے کے بعد سوئے لیکن وہ نیند جس میں احتلام ہوا پہلی نیند شمار نہیں ہوتی۔ *۱۶۴۱۔ اگر کسی روزہ دار کو دن میں احتلام ہو جائے تو اس پر فوراً غسل کرنا واجب نہیں۔ *۱۶۴۲۔ اگر کوئی شخص ماہ رمضان میں صبح کی اذان کے بعد جاگے اور یہ دیکھے کہ اسے احتلام ہو گیا ہے تو اگرچہ اسے معلوم ہو کہ یہ احتلام اذان سے پہلے ہوا ہے اس کا روزہ صحیح ہے۔ *۱۶۴۳۔ جو شخص رمضان المبارک کا قضا روزہ رکھنا چاہتا ہو اور وہ صبح کی اذان تک جنب رہے تو اگر اس کا اس حالت میں رہنا عمداً ہو تو اس دن کا روزہ نہیں رکھ سکتا اور اگر عمداً نہ ہو تو روزہ رکھ سکتا ہے اگرچہ احتیاط یہ ہے کہ روزہ نہ رکھے۔ *۱۶۴۴۔ جو شخص رمضان المبارک کے قضا روزے رکھنا چاہتا ہو اگر وہ صبح کی اذان کے بعد بیدار ہو اور دیکھے کہ اسے احتلام ہو گیا ہے اور جانتا ہو کہ یہ احتلام اسے صبح کی اذان سے پہلے ہوا ہے تو اقوی کی بنا پر اس دن ماہ رمضان کے روزے کی قضا کی نیت سے روزہ رکھ سکتا ہے۔ *۱۶۴۵۔ اگر ماہ رمضان کے قضا روزوں کے علاوہ ایسے واجب روزوں میں کہ جن کا وقت معین نہیں ہے مثلاً کفارے کے روزے میں کوئی شخص عمداً اذان صبح تک جنب رہے تو اظہر یہ ہے کہ اس کا روزہ صحیح ہے لیکن بہتر ہے کہ اس دن کے علاوہ کسی دوسرے دن روزہ رکھے۔ *۱۶۴۶۔ اگر رمضان کے روزوں میں عورت صبح کی اذان سے پہلے حیض یا نفاس سے پاک ہو جائے اور عمداً غسل نہ کرے یا وقت تنگ ہونے کی صورت میں ۔ اگرچہ اس کے اختیار میں ہو اور رمضان کا روزہ ہو ۔ تیمم نہ کرے تو اس کا روزہ باطل ہے اور احتیاط کی بنا پر ماہ رمضان کے قضا روزے کا بھی یہی حکم ہے (یعنی اس کا روزہ باطل ہے) اور ان دو کے علاوہ دیگر صورتوں میں باطل نہیں اگرچہ احوط یہ ہے کہ غسل کرے۔ ماہ رمضان میں جس عورت کی شرعی ذمہ داری حیض یا نفاس کے غسل کے بدلے تیمم ہو اور اسی طرح احتیاط کی بنا پر رمضان میں اگر جان بوجھ کر اذان صبح سے پہلے تیمم نہ کرے تو اس کا روزہ باطل ہے۔ *۱۶۴۷۔ اگر کوئی عورت ماہ رمضان میں صبح کی اذان سے پہلے حیض یا نفاس سے پاک ہو جائے اور غسل کے لئے وقت نہ ہو تو ضروری ہے کہ تیمم کرے اور صبح کی اذان تک بیدار رہنا ضروری نہیں ہے۔ جب جنب شخص کا وظیفہ تیمم ہو اس کے لئے بھی یہی حکم ہے۔ *۱۶۴۸۔ اگر کوئی عورت ماہ رمضان المبارک میں صبح کی اذان کے نزدیک حیض یا نفاس سے پاک ہو جائے اور غسل یا تیمم کسی کے لئے وقت باقی نہ ہو تو اس کا روزہ صحیح ہے۔ *۱۶۴۹۔ اگر کوئی عورت صبح کی اذان کے بعد حیض یا نفاس کے خون سے پاک ہو جائے یا دن میں اسے حیض یا نفاس کا خون آجائے تو اگرچہ یہ خون مغرب کے قریب ہی کیوں نہ آئے اس کا روزہ باطل ہے۔ *۱۶۵۰۔اگر عورت حیض یا نفاس کا غسل کرنا بھول جائے اور اسے ایک دن یا کئی دن کے بعد یاد آئے تو جو روزے اس نے رکھے ہوں وہ صحیح ہیں۔ *۱۶۵۱۔ اگر عورت ماہ رمضان المبارک میں صبح کی اذان سے پہلے حیض یا نفاس سے پاک ہو جائے اور غسل کرنے میں کوتاہی کرے اور صبح کی اذان تک غسل نہ کرے اور وقت تنگ ہونے کی صورت میں تیمم بھی نہ کرے تو اس کا روزہ باطل ہے لیکن اگر کوتاہی نہ کرے مثلا منتظر ہو کہ زمانہ حمام میسر آجائے خواہ اس مدت میں وہ تین دفعہ سوئے اور صبح کی اذان تک غسل نہ کرے اور تیمم کرنے میں بھی کوتاہی نہ کرے تو اس کا روزہ صحیح ہے۔ *۱۶۵۲۔ جو عورت استحاضہ کثیرہ کی حالت میں ہو اگر وہ اپنے غسلوں کو اس تفصیل کے ساتھ نہ بجالائے جس کا ذکر مسئلہ ۴۰۲ میں کیا گیا ہے تو اس کا روزہ صحیح ہے۔ ایسے ہی استحاضہ متوسطہ میں اگرچہ عورت غسل نہ بھی کرے، اس کا روزہ صحیح ہے۔ *۱۶۵۳۔ جس شخص نے میت کو مس کیا ہو یعنی اپنے بدن کا کوئی حصہ میت کے بدن سے چھوا ہو وہ غسل مس میت کے بغیر روزہ رکھ سکتا ہے اور اگر روزے کی حالت میں بھی میت کو مس کرے تو اس کا روزہ باط نہیں ہوت ا۔

۱۶۵۴۔ سیال چیز سے حقنہ (انیما) اگرچہ بہ امر مجبوری اور علاج کی غرض سے لیا جائے روزے کو باطل کر دیتا ہے۔

۱۶۵۵۔ اگر روزہ دار جان بوجھ کر قے کرے تو اگرچہ وہ بیماری وغیرہ کی وجہ سے ایسا کرنے پر مجبور ہو اس کا روزہ باطل ہو جاتا ہے لیکن اگر سہواً یا بے اختیار ہو کر قے کرے تو کوئی حرج نہیں۔ *۱۶۵۶۔ اگر کوئی شخص رات کو ایسی چیز کھالے جس کے بارے میں معلوم ہو کہ اس کے کھانے کی وجہ سے دن میں بے اختیار قے آئے گی تو احتیاط مستحب یہ ہے کہ اس دن کا روزہ قضا کرے۔ *۱۶۵۸۔ اگر روزہ دار کے حلق میں مکھی چلی جائے چنانچہ وہ اس حد تک اندر چلی گئی ہو کہ اس کے نیچے لے جانے کو نگلنا نہ کہا جائے تو ضروری نہیں کہ اسے باہر نکالا جائے اور اس کا روزہ صحیح ہے لیکن اگر مکھی کافی حد تک اندر نہ گئی ہو تو ضروری ہے کہ باہر نکالے اگرچہ اسے قے کرکے ہی نکالنا پڑھے مگر یہ کہ قے کرنے میں روزہ دار کو ضرر اور شدید تکلیف نہ ہو۔ اور اگر وہ قے نہ کرے اور اسے نگل لے تو اس کا روزہ باطل ہو جائے گا۔ *۱۶۵۹۔ اگر روزہ دار سہواً کوئی چیز نگل لے اور اس کے پیٹ میں پہنچے سے پہلے اسے یاد آجائے کہ روزے سے ہے تو اس چیز کا نکالنا لازم نہیں اور اس کا روزہ صحیح ہے۔ *۱۶۶۰۔اگر کسی روزہ دار کو یقین ہو کہ ڈکار لینے کی وجہ سے کوئی چیز اس کے حلق سے باہر آجائے گی تو احتیاط کی بنا پر اسے جان بوجھ کر ڈکار نہیں لینی چاہئے لیکن اگر اسے ایسا یقین نہ ہو تو کوئی حرج نہیں۔ *۱۶۶۱۔ اگر روزہ دار ڈکار لے اور کوئی چیز اس کے حلق یا منہ میں آجائے تو ضروری ہے کہ اسے اگل دے اور اگر وہ چیز بے اختیار پیٹ میں چلی جائے تو اس کا روزہ صحیح ہے۔

۱۶۶۲۔ اگر انسان جان بوجھ کر اور اختیار کے ساتھ کوئی ایسا کام کرے جو روزے کو باطل کرتا ہو تو اس کا روزہ باطل ہو جاتا ہے اور اگر کوئی ایسا کام جان بوجھ کر نہ کرے تو پھر اشکال نہیں لیکن اگر جنب سوجائے اور اس تفصیل کے مطابق جو مسئلہ ۱۶۳۹ میں بیان کی گئی ہے صبح کی اذان تک غسل نہ کرے تو اس کا روزہ باطل ہے۔ چنانچہ اگر انسان نہ جانتا ہو کہ جو باتیں بتائی گئی ہیں ان میں سے بعض روزے کو باطل کرتی ہیں یعنی جاہل قاصر ہو اور انکار بھی نہ کرتا ہو (بالفاظ دیگر مقصر نہ ہو) یا یہ کہ شرعی حجت پر اعتماد رکھنا ہو اور کھانے پینے اور جماع کے علاوہ ان افعال میں سے کسی فعل کو انجام دے تو اس کا روزہ باطل نہیں ہوگا۔ *۱۶۲۳۔ اگر روزہ دار سہواً کوئی ایسا کام کرے جو روزے کو باطل کرتا ہو اور اس کے گمان سے کہ اس کا روزہ باطل ہوگیا ہے دوبارہ عمداً کوئی اور ایسا ہی کام کرے تو اس کا روزہ باطل ہوجاتا ہے۔ *۱۶۶۴۔ اگر کوئی چیز زبردستی روزہ دار کے حلق میں انڈیل دی جائے تو اس کا روزہ باطل نہیں ہوتا لیکن اگر اسے مجبور کیا جائے مثلاً اسے کہا جائے کہ اگر تم غذا نہیں کھاو گے تو ہم تمہیں مالی یا جانی نقصان پہنچائیں گے اور وہ نقصان سے بچنے کے لئے اپنے آپ کچھ کھالے تو اس کا روزہ باطل ہو جائے گا۔ *۱۶۶۵۔ روزہ دار کو ایسی جگہ نہیں جانا چاہئے جس کے بارے میں وہ جانتا ہو کہ لوگ کوئی چیز اس کے حلق میں ڈال دیں گے یا اسے روزہ توڑنے پر مجبور کریں گے اور اگر ایسی جگہ جائے یا بہ امر مجبوری وہ خود کوئی ایسا کام کرے جو روزے کو باطل کرتا ہو تو اس کا روزہ باطل ہوجاتا ہے۔ اور اگر کوئی چیز اس کے حلق میں انڈیل دیں تو احتیاط لازم کی بنا پر یہی حکم ہے۔

۱۶۶۶۔ روزہ دار کے لئے کچھ چیزیں مکروہ ہیں اور ان میں سے بعض یہ ہیں: ۱۔ آنکھ میں دوا ڈالنا اور سرمہ لگانا جب کہ اس کا مزہ یا بو حلق میں پہنچے۔ ۲۔ ہر ایسا کام کرنا جو کمزوری کا باعث ہو مثلاً فصد کھلوانا اور حمام جانا۔ ۳۔ (ناک سے) ناس کھینچنا بشرطیکہ یہ علم نہ ہو کہ حلق تک پہنچے گی اور اگر یہ علم ہو کہ حلق تک پہنچے گی تو اس کا استعمال جائز نہیں ہے۔ ۴۔ خوشبودار گھاس (اور جڑی بوٹیاں) سونگھنا۔ ۵۔ عورت کا پانی میں بیٹھنا۔ ۶۔ شیاف استعمال کرنا یعنی کسی خشک چیز سے انیما لینا۔ ۷۔ جو لباس پہن رکھا ہو اسے تر کرنا۔ ۸۔ دانت نکلوانا اور ہر وہ کام کرنا جس کی وجہ سے منہ سے خون نکلے۔ ۹۔ تر لکڑی سے مسواک کرنا۔ ۱۰۔ بلاوجہ پانی یا کوئی اور سیال چیز منہ میں ڈالنا اور یہ بھی مکروہ ہے کہ منی نکالنے کے قصد کے بغیر انسان اپنی بیوی کا بوسہ لے یا کوئی شہوت انگیز کام کرے اور اگر ایسا کرنا منی نکالنے کے قصد سے ہو اور منی نہ نکلے تو احتیاط لازم کی بنا پر روزہ باطل ہو جاتا ہے۔

۱۶۶۷۔اگر کوئی شخص ماہ رمضان کے روزے کو کھانے، پینے یا ہم بستری یا استمناء یا جنابت پر باقی رہنے کی وجہ سے باطل کرے جب کہ جبر اور ناچاری کی بنا پر نہیں بلکہ عمداً اور اختیاراً ایسا کیا ہو تو اس پر قضا کے علاوہ کفارہ بھی واجب ہوگا اور جو کوئی مَتَذَکَّرہ امور کے علاوہ کسی اور طریقے سے روزہ باطل کرے تو احتیاط مستحب یہ ہے کہ وہ قضا کے علاوہ کفار بھی دے۔ *۱۶۶۸۔ جن امور کا ذکر کیا گیا ہے اگر کوئی ان میں سے کسی فعل کو انجام دے جب کہ اسے پختہ یقین ہو کہ اس عمل سے اس کا روزہ باطل نہیں ہوگا تو اس پر کفارہ واجب نہیں ہے۔

۱۶۶۹۔ ماہ رمضان کا روزہ توڑنے کے کفارے کے طور پر ضروری ہے کہ انسان ایک غلام آزاد کرے یا ان احکام کے مطابق جو آئندہ مسئلے میں بیان کئے جائیں گے دو مہینے روزے رکھے یا ساٹھ فقیروں کو پیٹ بھر کر کھانا کھلائے یا ہر فقیر کو ایک مد تقریباً ۴۔۳ کلو طعام یعنی گندم یا جو یا روٹی وغیرہ دے اور اگر یہ افعال انجام دینا اس کے لئے ممکن نہ ہو تو بقدر امکان صدقہ دینا ضروری ہے اور اگر یہ ممکن نہ ہو تو توبہ و استغفار کرے اور احتیاط واجب یہ ہے کہ جس وقت (کفارہ دینے کے) قابل ہو جائے کفارہ دے۔ *۱۶۷۰۔ جو شخص ماہ رمضان کے روزے کے کفارے کے طور پر دو ماہ روزے رکھنا چاہے تو ضروری ہے کہ ایک پورا مہینہ اور اس سے اگلے مہینے کے ایک دن تک مسلسل روزے رکھے اور اگر باقی ماندہ روزے مسلسل نہ بھی رکھے تو کوئی اشکال نہیں۔ *۱۶۷۱۔جو شخص ماہ رمضان کے روزے کے کفارے کے طور پر دو ماہ روزے رکھنا چاہے ضروری ہے کہ وہ روزے ایسے وقت نہ رکھے جس کے بارے میں وہ جانتا ہو کہ ایک مہینے اور ایک دن کے درمیان عید قربان کی طرح کوئی ایسا دن آجائے گا جس کا روزہ رکھنا حرام ہے۔ *۱۶۷۲۔ جس شخص کو مسلسل روزے رکھنے ضروری ہیں اگر وہ ان کے بیچ میں بغیر عذر کے ایک دن روزہ نہ رکھے تو ضروری ہے کہ دوبارہ از سر نو روزے رکھے۔ *۱۶۷۳۔اگر ان دنوں کے درمیان جن میں مسلسل روزے رکھنے ضروری ہیں روزہ دار کو کوئی غیر اختیار عذر پیش آجائے مثلاً حیض یا نفاس یا ایسا سفر جسے اختیار کرنے پر وہ مجبور ہو تو عذر کے دور ہونے کے بعد روزوں کا از سر نو رکھنا اس کے لئے واجب نہیں بلکہ وہ عذر دور ہونے کے بعد باقیماندہ روزے رکھے۔ *۱۶۷۴۔ اگر کوئی شخص حرام چیز سے اپنا روزہ باطل کر دے خواہ وہ چیز بذات خود حرام ہو جیسے شراب اور زنا یا کسی وجہ سے حرام ہو جائے جیسے کہ حلال غذا جس کا کھانا انسان کے لئے بالعموم مضر ہویا وہ اپنی بیوی سے حالت حیض میں مجامعت کرے تو احتیاط مستحب یہ ہے کہ کفارہ جمع دے۔ یعنی اسے چاہئے کہ ایک غلام آزاد کرے اور دو مہینے روزے رکھے اور ساٹھ فقیروں کو پیٹ بھر کر کھنا کھلائے یا ان میں سے ہر فقیر کو ایک مد گندم یا جَو یا روٹی وغیرہ دے اور اگر یہ تینوں چیزیں اس کے لئے ممکن ہوں تو ان میں سے جو کفارہ ممکن ہو، دے۔ *۱۶۷۵۔اگر روزہ دار جان بوجھ کر اللہ تعالی یا نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ) سے کوئی جھوٹی بات منسوب کرے تو احتیاط مستحب یہ ہے کہ کفارہ جمع دے جس کی تفصیل گزشتہ مسئلہ میں بیان کی گئی ہے۔ *۱۶۷۶۔اگر روزہ دار ماہ رمضان کے ایک دن میں کئی دفعہ جماع یا استمناء کرے تو اس پر ایک کفارہ واجب ہے لیکن احتیاط مستحب یہ ہے کہ ہر دفعہ کے لئے ایک ایک کفارہ دے۔ *۱۶۷۷۔اگر روزہ دار ماہ رمضان کے ایک دن میں جماع اور استمناء کے علاوہ کئی دفعہ کوئی دوسرا ایسا کام کرے جو روزے کے باطل کرتا ہو تو ان سب کےلئے بلااشکال صرف ایک کفارہ کافی ہے۔ *۱۶۷۸۔اگر روزہ دار جماع کے علاوہ کوئی دوسرا ایسا کام کرے جو روزے کو باطل کرتا ہو اور پھر اپنی زوجہ سے مجامعت بھی کرے تو دونوں کے لئے ایک کفارہ کافی ہے۔ *۱۶۷۹۔ اگر روزہ دار کوئی ایسا کام کرے جو حلال ہو اور روزے کو باطل کرتا ہو مثلاً پانی پی لے اور اس کے بعد کوئی دوسرا ایسا کام کرے جو حرام ہو اور روزے کو باطل کرتا ہو مثلاً حرام غذا کھالے تو ایک کفارہ کافی ہے۔ *۱۶۸۰۔اگر روزے دار ڈکار لے اور کوئی چیز اس کے منہ میں آجائے تو اگر وہ اسے جان بوجھ کر نگل لے تو اس کا روزہ باطل ہے اور ضروری ہے کہ اس کی قضا کرے اور کفارہ بھی اس پر واجب ہوجاتا ہے اور اگر اس چیز کا کھانا حرام ہو مثلاً ڈکار لیتے وقت خون یا ایسی خوراک جو غذا کی تعریف میں نہ آتی ہو اس کے منہ میں آجائے اور وہ اسے جان بوجھ کر نگل لے تو ضروری ہے کہ اس روزے کی قضا بجا لائے اور احتیاط مستحب کی بنا پر کفارہ جمع بھی دے۔ *۱۶۸۱۔ اگر کوئی شخص میت مانے کی ایک خاص دن روزہ رکھے گا تو اگر وہ اس دن جان بوجھ کر اپنے روزے کو باطل کر دے تو ضروری ہے کہ کفارہ دے اور اس کا کفارہ اسی طرح ہے جیسے کہ منت توڑنے کا کفارہ ہے۔ *۱۶۸۲۔ اگر روزہ دار ایک ایسے شخص کے کہنے پر جو کہے کہ مغرب کا وقت ہوگیا ہے اور جس کےکہنے پر اسے اعتماد نہ ہو روزہ افطار کرلے اور بعد میں اسے پتہ چلے کہ مغرب کا وقت نہیں ہوا یا شک کرے کہ مغرب کا وقت ہوا ہے یا نہیں تو اس پر قضا اور کفارہ دونوں واجب ہو جاتے ہیں۔ *۱۶۸۳۔ جو شخص جان بوجھ کر اپنا روزہ باطل کرلے اور اگر وہ ظہر کے بعد سفر کرے یا کفارے سے بچنے کے لئے ظہر سے پہلے سفر کرے تو اس پر سے کفارہ ساقط نہیں ہوتا بلکہ اگر ظہر سے پہلے اتفاقاً اسے سفر کرنا پڑھے تب بھی کفارہ اس پر واجب ہے۔ *۱۶۸۴۔ اگر کوئی شخص جان بوجھ کر اپنا روزہ توڑ دے اور اس کے بعد کوئی عذر پیدا ہو جائے مثلاً حیض یا نفاس یا بیماری میں مبتلا ہو جائے تو احتیاط مستحب یہ ہے کہ کفارہ دے۔ *۱۶۸۵۔ اگر کسی شخص کو یقین ہو کہ آج ماہ رمضان المبارک کی پہلی تاریخ ہے اور وہ جان بوجھ کر روزہ توڑ دے لیکن بعد میں اسے پتہ چلے کہ شعبان کہ آخری تاریخ ہے تو اس پر کفارہ واجب نہیں ہے۔ *۱۶۸۶۔ اگر کسی شخص کو شک ہو کر آج رمضان کی آخری تاریخ ہے یا شوال کی پہلی تاریخ اور وہ جان بوجھ کر روزہ توڑ دے اور بعد میں پتہ چلے کہ پہلی شوال ہے تو اس پر کفارہ واجب نہیں ہے۔ *۱۶۸۷۔ اگر ایک روزہ دار ماہ رمضان میں اپنی روزہ دار بیوی سے جماع کرے تو اگر اس نے بیوی کو مجبور کیا ہو تو اپنے روزے کا کفارہ اور احتیاط کی بنا پر ضروری ہے کہ اپنی بیوی کے روزے کا بھی کفارہ دے اور اگر بیوی جماع پر راضی ہو تو ہر ایک پر ایک ایک کفارہ واجب ہو جاتا ہے۔ *۱۶۸۸۔ اگر کوئی عورت اپنے روزہ دار شوہر کو جماع کرنے پر مجبور کرے تو اس پر شوہر کے روزے کا کفارہ ادا کرنا واجب نہیں ہے۔ *۱۶۸۹۔ اگر روزہ دار ماہ رمضان میں اپنی بیوی کو جماع پر مجبور کرے تو اس پر شوہر کے روزے کا کفارہ ادا کرنا واجب نہیں ہے۔ *۱۶۹۰۔ اگر روزہ دار ماہ رمضان المبارک میں اپنی روزہ دار بیوی سے جو سو رہی ہو جماع کرے تو اس پر ایک کفارہ واجب ہو جاتا ہے اور عورت کا روزہ صحیح ہے اور اس پر کفارہ بھی واجب نہیں ہے۔ *۱۶۹۱۔ اگر شوہر اپنی بیوی کو یا بیوی اپنے شوہر کو جماع کے علاوہ کوئی ایسا کام کرنے پر مجبور کرے جس سے روزہ باطل ہو جاتا ہو تو ان دونوں میں سے کسی پر بھی کفارہ واجب نہیں ہے۔ *۱۶۹۲۔ جو آدمی سفر یا بیماری کی وجہ سے روزہ نہ رکھے وہ اپنی روزہ دار بیوی کو جماع پر مجبور نہیں کرسکتا لیکن اگر مجبور کرے تب بھی مرد پر کفارہ واجب نہیں۔ *۱۶۹۳۔ ضروری ہے کہ انسان کفارہ دینے میں کوتا ہی نہ کرے لیکن فوری طور پر دینا بھی ضروری نہیں۔ *۱۶۹۴۔ اگر کسی شخص پر کفارہ واجب ہو اور وہ کئی سال تک نہ دے تو کفارے میں کوئی اضافہ نہیں ہوتا۔ *۱۶۹۵۔ جس شخص کو بطور کفارہ ایک دن ساٹھ فقیروں کو کھانا کھلانا ضروری ہو اگر ساٹھ فقیر موجود ہوں تو وہ ایک فقیر کو ایک مد سے زیادہ کھانا نہیں دے سکتا یا ایک فقیر کو ایک سے زائد مرتبہ پیٹ بھر کر کھلائے اور اسے اپنے کفارے میں زیادہ افراد کو کھانا کھلانا شمار کرے البتہ وہ فقیر کے اہل و عیال میں سے ہر ایک کو ایک مد دے سکتا ہے خواہ وہ چھوٹے چھوٹے ہی کیوں نہ ہوں۔ *۱۶۹۶۔ جو شخص ماہ رمضان المبارک کے روزے کی قضا کرے اگر وہ ظہر کے بعد جان بوجھ کر کوئی ایسا کام کرے جو روزے کے باطل کرتا ہو تو ضروری ہے کہ دس فقیروں کو فرداً فرداً ایک مد کھانا دے اور اگر نہ دے سکتا ہو تو تین روزے رکھے۔

۱۶۹۷۔ جو صورتیں بیان ہوچکی ہیں ان کے علاوہ ان چند صورتوں میں انسان پر صرف روزے کی قضا واجب ہے اور کفارہ واجب نہیں ہے۔ *۱۔ ایک شخص ماہ رمضان کی رات میں جنب ہو جائے اور جیسا کہ مسئلہ ۱۶۳۹ میں تفصیل سے بتایا گیا ہے صبح کی اذان تک دوسری نیند سے بیدار نہ ہو۔ *۲۔ روزے کو باطل کرنے والا کام تو نہ کیا ہو لیکن روزے کی نیت نہ کرے یا ریا کرے (یعنی لوگوں پر ظاہر کرے کہ روزے سے ہوں) یا روزہ رکھنے کا ارادہ کرے۔ اسی طرح اگر ایسے کام کا ارادہ کرے جو روزے کو باطل کرتا ہو تو احتیاط لازم کی بنا پر اس دن کے روزے کی قضا رکھنا ضروری ہے۔ *۳۔ ماہ رمضان المبارک میں غسل جنابت کرنا بھول جائے اور جنابت کی حالت میں ایک ایک کئی دن روزے رکھتا رہے۔ *۴۔ ماہ رمضان المبارک میں یہ تحقیق کئے بغیر کہ صبح ہوئی ہے یا نہیں کوئی ایسا کام کرے جو روزے کو باطل کرتا ہو اور بعد میں پتہ چلے کہ صبح ہوچکی تھی تو اس صورت میں احتیاط کی بنا پر ضروری ہے کہ قُربت مطلقہ کی نیت سے اس دن ان چیزوں سے اجتناب کرے جو روزے کو باطل کرتی ہیں اور اس دن کے روزے کی قضا بھی کرے۔ *۵۔ کوئی کے کہے کہ صبح نہیں ہوئی اور انسان اس کے کہنے کی بنا پر کوئی ایسا کام کرے جو روزے کو باطل کرتا ہو اور بعد میں پتہ چلے کہ صبح ہوگئی تھی۔ *۶۔ کوئی کہے کہ صبح ہوگئی ہے اور انسان اس کے کہنے پر یقین نہ کرے یا سمجھے کہ مذاق کر رہا ہے اور خود تحقیق نہ کرے اور کوئی ایسا کام کرے جو روزے کو باطل کرتا ہو اور بعد میں معلوم ہو کہ صبح ہوگئی تھی۔ *۷۔ نابینا یا اس جیسا کوئی شخص کسی کے کہنے پر جس کا قول اس کے لئے شرعاً حجت ہو روزہ افطار کرلے اور بعد میں پتہ چلے کہ ابھی مغرب کا وقت نہیں ہوا تھا۔ *۸۔ انسان کو یقین یا اطمینان ہو کہ مغرب ہوگئی ہے اور وہ روزہ افطار کرلے اور بعد میں پتہ چلے کہ مغرب نہیں ہوئی تھی۔ لیکن اگر مطلع ابر آلود ہو اور انسان اس گمان کے تحت روزہ افطار کرلے کہ مغرب ہوگئی ہے اور بعد میں معلوم ہو کہ مغرب نہیں ہوئی تھی تو احتیاط کی بنا پر اس صورت میں قضا واجب ہے۔ *۹۔ انسان پیاس کی وجہ سے کلی کرے یعنی پانی منہ میں گھمائے اور بے اختیار پانی پیٹ میں چلاجائے۔ اگر نماز واجب کے وضو کے علاوہ کسی وضو میں کلی کی جائے تو احتیاط مستحب کی بنا پر اس کے لئے بھی یہی حکم ہے لیکن اگر انسان بھول جائے کہ روزے سے ہے اور پانی گلے سے اتر جائے یا پیاس کے علاوہ کسی دوسری صورت میں کہ جہاں کلی کرنا مستحب ہے ۔ جسیے وضو کرتے وقت۔ کلی کرے اور پانی بے اختیار پیٹ میں چلاجائے تو اس کی قضا نہیں ہے۔ *۱۰۔ کوئی شخص مجبوری، اضطرار یا تقیہ کی حالت میں روزہ افطار کرے تو اس پر روزے کی قضا رکھنا لازم ہے لیکن کفارہ واجب نہیں۔ *۱۶۹۸۔ اگر روزہ دار پانی کے علاوہ کوئی چیز منہ میں ڈالے اور وہ بے اختیار پیٹ میں چلی جائے یا ناک میں پانی ڈالے اور وہ بے اختیار (حلق کے) نیچے اتر جائے تو اس پر قضا واجب نہیں ہے۔ *۱۶۹۹۔ روزہ دار کے لئے زیادہ کلیاں کرنا مکروہ ہے اور اگر کلی کے بعد لعاب دہن نگلنا چاہے تو بہتر ہے کہ پہلے تین دفعہ لعاب کو تھوک دے۔ *۱۷۰۰۔ اگرکسی شخص کو معلوم ہو یا اسے احتمال ہو کہ کلی کرنے سے بے اختیار پانی اس کے حلق میں چلاجائے گا تو ضروری ہے کہ کلی نہ کرے۔ اور اگر جانتا ہو کہ بھول جانے کی وجہ سے پانی اس کے حلق میں چلا جائے گا تب بھی احتیاط لازم کی بنا پر یہی حکم ہے۔ *۱۷۰۱۔ اگر کسی شخص کو ماہ رمضان المبارک میں تحقیق کرنے کے بعد معلوم نہ ہو کہ صبح ہوگئی ہے اور وہ کوئی ایسا کام کرے جو روزے کو باطل کرتا ہے اور بعد میں معلوم ہو کہ صبح ہوگئی تھی تو اس کے لئے روزے کی قضا کرنا ضروری نہیں۔ *۱۷۰۲۔ اگر کسی شخص کو شک ہو کہ مغرب ہوگئی ہے یا نہیں تو وہ روزہ افطار نہیں کر سکتا لیکن اگر اسے شک ہو کہ صبح ہوئی ہے یا نہیں تو وہ تحقیق کرنے سے پہلے ایسا کام کر سکتا ہے جو روزے کو باطل کرتا ہو۔

۱۷۰۳۔ اگر کوئی دیوانہ اچھا ہوجائے تو اس کے لئے عالم دیوانگی کے روزوں کی قضا واجب نہیں۔ *۱۷۰۴۔ اگر کوئی کافر مسلمان ہوجائے تو اس پر زمانہ کفر کے روزوں کی قضا واجب نہیں ہے لیکن اگر ایک مسلمان کافر ہو جائے اور پھر دوبارہ مسلمان ہو جائے تو ضروری ہے ایام کفر کے روزوں کی قضا بجالائے۔ *۱۷۰۵۔ جو روزے انسان کی بے حواسی کی وجہ سے چھوٹ جائیں ضروری ہے کہ ان کی قضا بجالائے خواہ جس چیز کی وجہ سے وہ بے حواس ہوا ہو وہ علاج کی غرض سے ہی کھائی ہو۔ *۱۷۰۶۔ اگر کوئی شخص کسی عذر کی وجہ سے چند دن روزے نہ رکھے اور بعد میں شک کرے کہ اس کا عذر کسی وقت زائل ہوا تا تو اس کے لئے واجب نہیں کہ جتنی مدت روزے نہ رکھنے کا زیادہ احتمال ہو اس کے مطابق قضا بجالائے مثلاً اگر کوئی شخص رمضان المبارک سے پہلے سفر کرے اور اسے معلوم نہ ہو کہ ماہ مبارک کی پانچویں تاریخ کو سفر سے واپس آیا تھا یا چھٹی کو یا مثلاً اس نے ماہ مبارک کے آخر میں سفر شروع کیا ہو اور ماہ مبارک ختم ہونے کے بعد واپس آیا ہو اور اسے پتہ نہ ہو کہ پچیسویں رمضان کو سفر کیا تھا۔یا چھبیسویں کو تو دونوں صورتوں میں وہ کمتر دنوں یعنی پانچ روزوں کی قضا کر سکتا ہے اگرچہ احتیاط مستحب یہ ہے کہ زیادہ دنوں یعنی چھ روزوں کی قضا کرے۔ *۱۷۰۷۔ اگر کسی شخص پر کئی سال کے ماہ رمضان المبارک کے روزوں کی قضا واجب ہو تو جس سال کے روزوں کی قضا پہلے کرنا چاہے کر سکتا ہے لیکن اگر آخر رمضان المبارک کے روزوں کی قضا کا وقت تنگ ہو مثلاً آخری رمضان المبارک کے پانچ روزوں کی قضا اس کے ذمے ہو اور آئندہ رمضان المبارک کے شروع ہونے میں بھی پانچ ہی دن باقی ہوں تو بہتر یہ ہے کہ پہلے آخری رمضان المبارک کے روزوں کی قضا بجالائے۔ *۱۷۰۸۔ اگر کسی شخص پر کئی سال کے ماہ رمضان کے روزوں کی قضا واجب ہو اور وہ روزہ کی نیت کرتے وقت معین نہ کرے کہ کون سے رمضان المبارک کے روزے کی قضا کر رہا ہے تو اس کا شمار آخری ماہ رمضان کی قضا میں نہیں ہوگا۔ *۱۷۰۹۔ جس شخص نے رمضان المبارک کا قضا روزہ رکھاہو وہ اس روزے کو ظہر سے پہلے توڑ سکتا ہے لیکن اگر قضا کا وقت تنگ ہو تو بہتر ہے کہ روزہ نہ توڑے۔ *۱۷۱۰۔ اگر کسی نے میت کا قضا روزہ رکھا ہو تو بہتر یہ ہے کہ ظہر کے بعد روزہ نہ توڑے۔ *۱۷۱۱۔اگر کوئی بیماری یا حیض یا نفاس کی وجہ سے رمضان المبارک کے روزے نہ رکھے اور اس مدت کے گزرنے سے پہلے کہ جس میں وہ ان روزں کی جو اس نے نہیں رکھے تھے قضا کر سکتا ہو مرجائے تو ان روزوں کی قضا نہیں ہے۔ *۱۷۱۲۔اگر کوئی شخص بیماری کی وجہ سے رمضان المبارک کے روزے نہ رکھے اور اس کی بیماری آئندہ رمضان تک طول کھینچ جائے تو جو روزے اس نے نہ رکھے ہوں ان کی قضا اس پر واجب نہیں ہے اور ضروری ہے کہ ہر دن کے لئے ایک مد طعام یعنی گندم یا جَو یا روٹی وغیرہ فقیر کو دے لیکن اگر کسی اور عذر مثلاً سفر کی وجہ سے روزے نہ رکھے اور اس کا عذر آئندہ رمضان المبارک تک باقی رہے تو ضروری ہے کہ جو روزے نہ رکھے ہوں ان کی قضا کرے اور احتیاط واجب یہ ہے کہ ہر ایک دن کے لئے ایک مد طعام بھی فقیر کو دے۔ *۱۷۱۳۔ اگر کوئی شخص بیماری کی وجہ سے رمضان المبارک کے روزے نہ رکھے اور رمضان المبارک کے بعد اس کی بیماری دور ہوجائے لیکن کوئی دوسرا عذر لاحق ہو جائے جس کی وجہ سے وہ آئندہ رمضان المبارک تک قضا روزے نہ رکھ سکے تو ضروری ہے کہ جو روزے نہ رکھے ہوں ان کی قضا بجالائے نیز اگر رمضان المبارک میں بیماری کے علاوہ کوئی اور عذر رکھتا ہو اور رمضان المبارک کے بعد وہ عذر دور ہو جائے اور آئندہ سال کے رمضان المبارک تک بیماری کی وجہ سے روزے نہ رکھ سکے تو جو روزے نہ رکھے ہوں ضروری ہے کہ ان کی قضا بجالائے اور احتیاط واجب کی بنا پر ہر دن کے لئے ایک مد طعام بھی فقیر کو دے۔ *۱۷۱۴۔ اگر کوئی شخص کسی عذر کی وجہ سے رمضان المبارک میں روزے نہ رکھے اور رمضان المبارک کے بعد اس کا عذر دور ہوجائے اور وہ آئندہ رمضان المبارک تک عمداً روزوں کی قضا نہ بجالائے تو ضروری ہے کہ روزوں کی قضا کرے اور ہر دن کے لئے ایک مد طعام بھی فقیر کو دے۔ *۱۷۱۵۔ اگر کوئی شخص قضا روزے رکھنے میں کوتاہی کرے حتی کہ وقت تنگ ہو جائے اور وقت کی تنگی میں اسے کوئی عذر پیش آجائے تو ضروری ہے کہ روزوں کی قضا کرے اور احتیاط کی بنا پر ہر ایک دن کے لئے ایک مد طعام فقیر کو دے۔ اور اگر عذر دور ہونے کے بعد مصمم ارادہ رکھتا ہو کہ روزوں کی قضا بجالائے گا لیکن قضا بجا لانے سے پہلے تنگ وقت میں اسے کوئی عذر پیش آجائے تو اس صورت میں بھی یہی حکم ہے۔ *۱۷۱۶۔ اگر انسان کا مرض چند سال طور کھینچ جائے تو ضروری ہے کہ تندرست ہونے کے بعد آخری رمضان المبارک کے چھٹے ہوئے روزوں کی قضا بجالائے اور اس سے پچھلے سالوں کے ماہ ہائے مبارک کے ہر دن کے لئے ایک مد طعام فقیر کو دے۔ *۱۷۱۷۔ جس شخص کے لئے ہر روزے کے عوض ایک مد طعام فقیر کو دینا ضروری ہو وہ چند دنوں کا کفارہ ایک ہی فقیر کو دے سکتا ہے۔ *۱۷۱۸۔ اگرکوئی شخص ماہ رمضان المبارک کے روزوں کی قضا کرنے میں کئی سال کی تاخیر کر دے تو ضروری ہے کہ قضا کرے اور پہلے سال میں تاخیر کرنے کی بنا پر ہر روزے کے لئے ایک مدطعام فقیر کو دے لیکن باقی کئی سال کی تاخیر کے لئے اس پر کچھ بھی واجب نہیں ہے۔ *۱۷۱۹۔ اگر کوئی شخص رمضان المبارک کے روزے جان بوجھ کر نہ رکھے تو ضروری ہے کہ ان کی قضا بجالائے اور ہر دن کے لئے دو مہینے روزے رکھے یا ساٹھ فقیروں کو کھانا دے یاایک غلام آزاد کرے اور اگر آئندہ رمضان المبارک تک ان روزوں کی قضانہ کرے تو احتیاط لازم کی بنا پر ہردن کے لئے ایک مد طعام کفارہ بھی دے۔ *۱۷۲۰۔ اگر کوئی شخص جان بوجھکر رمضان المبارک کا روزہ نہ رکھے اور دن میں کئی دفعہ جماع یا استمناء کرے تو اقوی کی بنا پر کفارہ مکررنہیں ہوگا (ایک کفارہ کافی ہے) ایسے ہی اگر کئی دفعہ کوئی اور ایسا کام کرے جو روزے کو باطل کرتا ہو مثلاً کئی دفعہ کھانا کھائے تب بھی ایک کفارہ کافی ہے۔ *۱۷۲۱۔ باپ کے مرنے کے بعد بڑے بیٹے کے لئے احتیاط لازم کی بنا پر ضروری ہے کہ باپ کے روزوں کی قضا اسی طرح بجالائے جیسے کہ نماز کے سلسلے میں مسئلہ ۱۳۹۹ میں تفصیل سے بتایا گیا ہے۔ *۱۷۲۲۔اگر کسی کے باپ نے ماہ رمضان المبارک کے روزوں کے علاوہ کوئی دوسرے واجب روزے مثلا سَنَّتی روزے نہ رکھے ہوں تو احتیاط مستحب یہ ہے کہ بڑا بیٹا ان روزوں کی قضا بجالائے۔ لیکن اگر باپ کسی کے روزوں کے لئے اجیر بنا ہو اور اس نے وہ روزے نہ رکھے ہوں تو ان روزوں کی قضا بڑے بیٹے پر واجب نہیں ہے۔

۱۷۲۳۔جس مسافر کے لئے سفر میں چار رکعتی نماز کے بجائے دو رکعت پڑھنا ضروری ہو اسے روزہ نہیں رکھنا چاہئے لیکن وہ مسافر جو پوری نماز پڑھتا ہو مثلاً وہ شخص جس کا پیشہ ہی سفر ہو یا جس کا سفر کسی ناجائز کام کے لئے ہو ضروری ہے کہ سفر میں روزہ رکھے۔ *۱۷۲۴۔ ماہ رمضان المبارک میں سفر کرنے میں کوئی حرج نہیں لیکن روزے سے بچنے کے لئے سفر کرنا مکروہ ہے اور اسی طرح رمضان المبارک کی چوبیسویں تاریخ سے پہلے سفر کرنا (بھی مکروہ ہے) بجز اس سفر کے جو حج، عمرہ یا کسی ضروری کام کے لئے ہو۔ *۱۷۲۵۔اگر ماہ رمضان المبارک کے روزوں کے علاوہ کسی خاص دن کا روزہ انسان پر واجب ہو مثلاً وہ روزہ اجارے یا اجارے کی مانند کسی وجہ سے واجب ہوا ہو یا اعتکاف کے دنوں میں سے تیسرا دن ہو تو اس دن سفر نہیں کر سکتا اور اگر سفر میں ہو اور اس کے لئے ٹھہرنا ممکن ہو تو ضروری ہے کہ دس دن ایک جگہ قیام کرنے کی نیت کرے اور اس دن روزہ رکھے لیکن اگر اس دن کا روزہ منت کی وجہ سے واجب ہوا ہو تو ظاہر یہ ہے کہ اس دن سفر کرنا جائز ہے اور قیام کی نیت کرنا واجب نہیں۔ اگرچہ بہتر یہ ہے کہ جب تک سفر کرنے کے لئے مجبور نہ ہو سفر نہ کرے اور اگر سفر میں ہو تو قیام کرنے کی نیت کرے۔ *۱۷۲۶۔ اگر کوئی شخص مستحب روزے کی منت مانے لیکن اس کے لئے دن معین نہ کرے تو وہ شخص سفر میں اسیا مَنّتی روزہ نہیں رکھ سکتا لیکن اگر منت مانے کی سفر کے دوران ایک مخصوص دن روزہ رکھے گا تو ضروری ہے کہ وہ روزہ سفر میں رکھنے نیز اگر منت مانے کی سفر میں ہو یا نہ ہو ایک مخصوص دن کا روزہ رکھے گا تو ضروری ہے کہ اگرچہ سفر میں تب بھی اس دن کا روزہ رکھے۔ *۱۷۲۷۔ مسافر طلب حاجت کے لئے تین دن مدینہ طیبہ میں مستحب روزہ رکھ سکتا ہے اور اَحوَط یہ ہے کہ وہ تین دن بدن، جمعرات اور جمعہ ہوں۔ *۱۷۲۸۔ کوئی شخص جسے یہ علم نہ ہو کہ مسافر کا روزہ رکھنا باطل ہے، اگر سفر میں روزہ رکھ لے اور دن ہی دن میں اسے حکم مسئلہ معلوم ہو جائے تو اس کا روزہ باطل ہے لیکن اگر مغرب تک حکم معلوم نہ ہو تو اس کا روزہ صحیح ہے۔ *۱۷۲۹۔ اگر کوئی شخص یہ بھول جائے کہ وہ مساف ہے یا یہ بھول جائے کہ مسافر کا روزہ باطل ہوتاہے اور سفر کے دوران روزہ رکھ لے تو اس کا روزہ باطل ہے۔ *۱۷۳۰۔ اگر روزہ دار ظہر کے بعد سفر کرے تو ضروری ہے احتیاط کی بنا پر اپنے روزے کو تمام کرے اور اگر ظہر سے پہلے سفر کرے اور رات سے ہی سفر کا ارادہ رکھتا ہو تو اس دن کا روزہ نہیں رکھ سکتا بلکہ اگر رات سے سفر کا ارادہ نہ ہو تب بھی احتیاط کی بنا پر اس دن روزہ نہیں رکھ سکتا لیکن ہر صورت میں حد تَرخُّص تک پہنچنے سے پہلے ایسا کوئی کام نہیں کرنا چاہئے جو روزہ کو باطل کرتا ہو ورنہ اس پر کفارہ واجب ہوگا۔ *۱۷۳۱۔ اگر مسافر ماہ رمضان المبارک میں خواہ وہ فجر سے پہلے سفر میں ہو یا روزے سے ہو اور سفر کرے اور ظہر سے پہلے اپنے وطن پہنچ جائے یا ایسی جگہ پہنچ جائے جہاں وہ دس دن قیام کرنا چاہتا ہو اور اس نے کوئی ایسا کام نہ کیا ہوجو روزے کو باطل کرتا ہو تو ضروری ہے کہ اس دن کا روزہ رکھے اور اگر کوئی ایسا کام کیا ہو جو روزے کو باطل کرتا ہو تو اس دن کا روزہ اس پر واجب نہیں ہے۔ *۱۷۳۲۔اگر مسافر ظہر کے بعد اپنے وطن پہنچے یا ایسی جگہ پہنچے جہاں دس دن قیام کرنا چاہتا ہو تو وہ اس دن کا روزہ نہیں رکھ سکتا۔ *۱۷۳۳۔ مسافر اور وہ شخص جو کسی عذر کی وجہ سے روزہ نہ رکھ سکتا ہو اس کے لئے ماہ رمضان المبارک میں دن کے وقت جماع کرنا اور پیٹ بھر کر کھانا اور پینا مکروہ ہے۔

۱۷۳۴۔ جو شخص بڑھاپے کی وجہ سے روزہ نہ رکھ سکتا ہو یا روزہ رکھنا اس کے لئے شدید تکلیف کا باعث ہو اس پر روزہ واجب نہیں ہے لیکن روزہ نہ رکھنے کی صورت میں ضروری ہے کہ ہر روزے کے عوض ایک مُدطعام یعنی گندم یا جَو یا روٹی یا ان سے ملتی جلتی کوئی چیز فقیر کو دے۔ *۱۷۳۵۔ جو شخص بڑھاپے کی وجہ سے ماہ رمضان المبارک کے روزے نہ رکھے اگر وہ رمضان المبارک کے بعد روزے رکھے کے قابل ہوجائے تو احتیاط مستحب یہ ہے کہ جو روزے نہ رکھے ہوں ان کی قضا بجالائے۔ *۱۷۳۶۔ اگر کسی شخص کو کوئی ایسی بیماری ہو جس کی وجہ سے اسے بہت زیادہ پیاس لگتی ہو اور وہ پیاس برداشت نہ کر سکتا ہو یا پیاس کی وجہ سے اسے تکلیف ہوتی ہو تو اس پر روزہ واجب نہیں ہے لیکن روزہ نہ رکھنے کی صورت میں ضروری ہے کہ ہر روزے کے عوض ایک مدطعام فقیر کو دے اور احتیاط مستحب یہ ہے کہ جتنی مقدار اشد ضروری ہو اس سے زیادہ پانی نہ پیئے اور بعد میں جب روزہ رکھنے کے قابل ہو جائے تو جو روزے نہ رکھے ہوں احتیاط مستحب کی بنا پر ان کی قضا بجالائے۔ *۱۷۳۷۔جس عورت کا وضع حمل کا وقت قریب ہو اس کا روزہ رکھنا خود اس کے لئے یا اس کے ہونے والے بچے کے لئے مضر ہو اس پر روزہ واجب نہیں ہے اور ضروری ہے کہ وہ ہر دن کے عوض ایک مد طعام فقیر کو دے اور ضروری ہے کہ دونوں صورتوں میں جو روزے نہ رکھے ہوں ان کی قضا بجالائے۔ *۱۷۳۸۔ جو عورت بچے کو دودھ پلاتی ہو اور اس کا دودھ کم ہو خواہ وہ بچے کی ماں ہو یا دایہ اور خواہ بچے کو مفت دودھ پلارہی ہو اگر اس کا روزہ رکھنا خود ان کے یا دودھ پینے والے بچے کے لئے مضر ہو تو اس عورت پر روزہ رکھنا واجب نہیں ہے اور ضروری ہے کہ ہر دن کے عوض ایک مدطعام فقیر کو دے اور دونوں صورتوں میں جو روزے نہ رکھے ہوں ان کی قضا کرنا ضروری ہے۔ لیکن احتیاط واجب کی بنا پر حکم صرف اس صورت میں ہے جبکہ بچے کو دودھ پلانے کا انحصار اسی پر ہو لیکن اگر بچے کو دودھ پلانے کا کوئی اور طریقہ ہو مثلاً کچھ عورتیں مل کر بچے کو دودھ پلائیں تو ایسی صورت میں اس حکم کے ثابت ہونے میں اشکال ہے۔

۱۷۳۹۔ مہینے کی پہلی تاریخ (مندرجہ ذیل) چار چیزوں سے ثابت ہوتی ہے : ۱۔ انسان خود چاند دیکھے۔ ۲۔ ایک ایسا گروہ جس کے کہنے پر یقین یا اطمینان ہو جائے یہ کہے کہ ہم نے چاند دیکھا ہے اور اس طرح ہر وہ چیز جس کی بدولت یقین یا اطمینان ہو جائے۔ ۳۔ دو عادل مرد یہ کہیں کہ ہم نے رات کو چاند دیکھا ہے لیکن اگر وہ چاند کے الگ الگ اوصاف بیان کریں تو پہلی تاریخ ثابت نہیں ہوگی۔ اور یہی حکم ہے اگر ان کی گواہی میں اختلاف ہو۔ یا اس کے حکم میں اختلاف ہو۔ مثلاً شہر کے بہت سے لوگ چاند دیکھنے کی کوشش کریں لیکن دو عادل آدمیوں کے علاوہ کوئی دوسرا چاند دیکھنے کا دعوی نہ کرے یا کچھ لوگ چاند دیکھنے کی کوشش کریں اور ان لوگوں میں سے دو عادل چاند دیکھنے کا دعوی کریں اور دوسروں کو چاند نظر نہ آئے حالانکہ ان لوگوں میں دو اور عادل آدمی ایسے ہوں جو چاند کی جگہ پہچاننے، نگاہ کی تیزی اور دیگر خصوصیات میں ان پہلے دو عادل آدمیوں کی مانند ہوں (اور وہ چاند دیکھنے کا دعوی نہ کریں) تو ایسی صورت میں دو عادل آدمیوں کی گواہی سے مہینے کی پہلی تاریخ ثابت نہیں ہوگی۔ ۴۔ شعبان کی پہلی تاریخ سے تیس دن گزر جائیں جن کے گزرنے پر ماہ رمضان المبارک کی پہلی تاریک ثابت ہوجاتی ہے اور رمضان المبارک کی پہلی تاریخ سے تیس دن گزر جائیں جن کے گزرنے پر شوال کی پہلی تاریخ ثابت ہو جاتی ہے۔ *۱۷۴۰۔ حاکم شرع کے حکم سے مہینے کی پہلی تاریخ ثابت نہیں ہوتی اور احتیاط کی رعایت کرنا اولی ہے۔ *۱۷۴۱۔ منجموں کی پیش گوئی سے مہینے کی پہلی تاریخ ثابت نہیں ہوتی لیکن اگر انسان کو ان کے کہنے سے یقین یا اطمینان ہو جائے تو ضروری ہے کہ اس پر عمل کرے۔ *۱۷۴۲۔ چاند ا آسمان پر بلند ہونا یا اس کا دیر سے غروب ہونا اس بات کی دلیل نہیں کہ سابقہ رات چاند رات تھی اور اسی طرح اگر چاند کے گرد حلقہ ہو تو یہ اس بات کی دلیل نہیں ہے کہ پہلی کا چاند گزشتہ رات نکلا ہے۔ *۱۷۴۳۔ اگر کسی شخص پر ماہ رمضان المبارک کی پہلی تاریخ ثابت نہ ہو اور وہ روزہ نہ رکھے لیکن بعد میں ثابت ہو جائے کہ گزشتہ رات ہی چاند تھی تو ضروری ہے کہ اس دن کے روزے کی قضا کرے۔ *۱۷۴۴۔ اگر کسی شہر میں مہینے کی پہلی تاریخ ثابت ہو جائے تو وہ دوسرے شہروں میں بھی کہ جن کا افق اس شہر سے متحد ہو مہینے کی پہلی تاریخ ہوتی ہے۔ یہاں پر افق کے متحد ہونے سے مراد یہ ہے کہ اگر پہلے شہر میں چاند دکھائی دے تو دوسرے شہر میں بھی اگر بادل کی طرح کوئی رکاوٹ نہ ہو تو چاند دکھائی دیتا ہے۔ *۱۷۴۵۔ مہینے کی پہلی تاریخ ٹیلی گرام (اور ٹیلکس یا فیکس) سے ثابت نہیں ہوتی سوائے اس صورت کے کہ انسان کو علم ہو کہ یہ پیغام دو عادل مردوں کی شہادت کی رو سے کسی دوسرے ایسے طریقے سے آیا ہے جو شرعاً معتبر ہے ۔ *۱۷۴۶۔ جس دن کے متعلق انسان کو علم نہ ہو کہ رمضان المبارک کا آخری دن ہے یا شوال کا پہلا دن اس دن ضروری ہے کہ روزہ رکھے لیکن اگر دن ہی دن میں اسے پتہ چل جائے کہ آج یکم شوال (روز عید) ہے تو ضروری ہے کہ روزہ افطار کرلے۔ *۱۷۴۷۔ اگر کوئی شخص قید میں ہو اور ماہ رمضان کے بارے میں یقین نہ کر سکے تو ضروری ہے کہ گمان پر عمل کرے لیکن اگر قوی گمان پر عمل کر سکتا ہو تو ضعیف گمان پر عمل نہیں کر سکتا اور اگر گمان پر عمل ممکن نہ ہو تو ضروری ہے کہ جس مہینے کے بارے میں احتمال ہو کہ رمضان ہے اس مہینے میں روزے رکھے لیکن ضروری ہے کہ وہ اس مہینے کو یاد رکھے۔ چنانچہ بعد میں اسے معلوم ہو کہ وہ ماہ رمضان یا اس کے بعد کا زمانہ تھا تو اس کے ذمے کچھ نہیں ہے۔ لیکن اگر معلوم ہو کہ ماہ رمضان سے پہلے کا زمانہ تھا تو ضروری ہے کہ رمضان کے روزوں کی قضا کرے۔

۱۷۴۸۔ عید فطر اور عید قربان کے دن روزہ رکھنا حرام ہے نیز جس دن کے بارے میں انسان کو یہ علم نہ ہو کہ شعبان کی آخری تاریخ ہے یا رمضان المبارک کی پہلی تو اگر وہ اس دن پہلی رمضان المبارک کی نیت سے روزہ رکھے تو حرام ہے۔ *۱۷۴۹۔اگر عورت کے مستحب (نفلی) روزہ رکھنے سے شوہر کی حق تلفی ہوتی ہو تو عورت کا روزہ رکھنا حرام ہے اور احتیاط واجب یہ ہے کہ خواہ شوہر کی حق تلفی نہ بھی ہوتی ہو اس کی اجازت کے بغیر مستحب (نفلی) روزہ نہ رکھے۔ *۱۷۵۰۔اگر اولاد کا مستحب روزہ ۔ ماں باپ کی اولاد سے شفقت کی وجہ سے ۔ ماں باپ کے لئے اذیت کا موجب ہو تو اولاد کے لئے مستحب روزہ رکھنا حرام ہے۔ *۱۷۵۱۔ اگر بیٹا باپ کی اجازت کے بغیر مستحب روزہ رکھ لے اور دن کے دوران باپ اسے (روزہ رکھنے سے)منع کرے تو اگر بیٹے کا باپ کی بات نہ ماننا فطری شفقت کی وجہ سے اذیت کا موجب ہو تو بیٹے کو چاہئے کہ روزہ توڑ دے۔ *۱۷۵۲۔ اگر کوئی شخص جانتا ہو کہ روزہ رکھنا اس کے لئے ایسا مضر نہیں ہے کہ جس کی پروا کی جائے تو اگرچہ طبیب کہے کہ مضمر ہے اس کے لئے ضروری ہے کہ روزہ رکھے اور اگر کوئی شخص یقین یا گمان رکھتا ہو کہ روزہ اس کے لئے مضر ہے تو اگرچہ طبیب کہے کہ مضر نہیں ہے ضروری ہے کہ وہ روزہ نہ رکھے اور اگر وہ روزہ رکھے جبکہ روزہ رکھنا واقعی مضر ہو یا قصد قربت سے نہ ہو تو اس کا روزہ صحیح نہیں ہے۔ *۱۷۵۳۔اگر کسی شخص کو احتمال ہو کہ روزہ رکھنا اس کے لئے ایسا مضر ہے کہ جس کی پروا کی جائے اور اس احتمال کی بنا پر (اس کے دل میں) خوف پیدا ہو جائے تو اگر اس کا احتمال لوگوں کی نظر میں صحیح ہوتو اسے روزہ نہیں رکھنا چاہئے۔ اور اگر وہ روزہ رکھ لے تو سابقہ مسئلے کی طرح اس صورت میں بھی اس کا روزہ صحیح نہیں ہے۔ *۱۷۵۴۔ جس شخص کو اعتماد ہو کہ روزہ رکھنا اس کے لئے مضر نہیں اگر وہ روزہ رکھ لے اور مغرب کے بعد اسے پتہ چلے کہ روزہ رکھنا اس کے لئے ایسا مضر تھا کہ جس کی پروا کی جاتی تو احتیاط واجب کی بنا پر اس روزے کی قضا کرنا ضروری ہے۔ *۱۷۵۵۔ مندرجہ بالا روزوں کے علاوہ اور بھی حرام روزے ہیں جو مفصل کتابوں میں مذکور ہیں۔ *۱۷۵۶۔ عاشور کے دن روزہ رکھنا مکروہ ہے اور اس دن کا روزہ بھی مکروہ ہے جس کے بارے میں شک ہو کہ عرفہ کا دن ہے یا عید قربان کا دن۔

۱۷۵۷۔ بجز حرام اور مکروہ روزوں کے جن کا ذکر کیا گیا ہے سال کے تمام دنوں کے روزے مستحب ہیں اور بعض دنوں کے روزے رکھنے کی بہت تاکید کی گئی ہے جن میں سے چند یہ ہیں : ۱۔ ہر مہینے کی پہلی اور آخری جمعرات اور پہلا بدھ جو مہینے کی دسویں تاریخ کے بعد آئے۔ اور اگر کوئی شخص یہ روزے نہ رکھے تو مستحب ہے کہ ان کی قضا کرے اور اگر روزہ بالکل نہ رکھ سکتا ہو تو مستحب ہے کہ ہر دن کے بدلے ایک مُدطعام یا ۶۔ ۱۲ نخود سکہ دار چاندی فقیر کو دے۔ ۲۔ ہر مہینے کی تیرھویں، چودھویں اور پندرھویں تاریخ ۔ ۳۔ رجب اور شعبان کے پورے مہینے کے روزے۔ یا ان دو مہینوں میں جتنے روزے رکھ سکیں خواہ وہ ایک دن ہی کیوں نہ ہو۔ ۴۔ عید نوروز کا دن ۵۔ شوال کی چوتھی سے نویں تاریخ تک ۶۔ ذی قعدہ کی پچیسویں اور اکتیسویں تاریخ ۷۔ ذی الحجہ کی پہلی تاریخ سے نویں تاریخ (یوم عرفہ) تک لیکن اگر انسان روزے کی وجہ سے پیدا ہونے والی کمزوری کی بنا پر یوم عرفہ کی دعائیں نہ پڑھ سکے تو اس دن کا روزہ رکھنا مکروہ ہے۔ ۸۔ عید سعید غدیر کا دن (۱۸ ذی الحجہ) ۹۔ روز مباہلہ (۲۴ ۔ذی الحجہ) ۱۰۔ محرم الحرام کی پہلی، تیسری اور ساتویں تاریخ ۱۱۔ رسول اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ) کی ولادت کا دن (۱۷۔ ربیع الاول) ۱۲۔ جمادی الاول کی پندرہ تاریخ۔ نیز (عید بِعثَت یعنی) رسول اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ) کے اعلان رسالت کے دن (۲۷ رجب) بھی روزہ رکھنا مستحب ہے۔ اور جو شخص مستحب روزہ رکھے اس کے لئے واجب نہیں ہے کہ اسے اختتام تک پہنچائے بلکہ اگر اس کا کوئی مومن بھائی اسے کھانے کی دعوت دے تو مستحب ہے کہ اس کی دعوت قبول کرلے اور دن میں ہی روزہ کھول لے خواہ ظہر کے بعد ہی کیوں نہ ہو۔

۱۷۵۸۔(مندرجہ ذیل) پانچ اشخاص کے لئے مستحب ہے کہ اگرچہ روزے سے نہ ہوں ماہ رمضان المبارک میں ان افعال سے پرہیز کریں جو روزے کو باطل کرتے ہیں : ۱۔ وہ مسافر جس نے سفر میں کوئی ایسا کام کیا ہو جو روزے کو باطل کرتا ہو اور وہ ظہر سے پہلے اپنے وطن یا ایسی جگہ پہنچ جائے جہاں وہ دس دن رہنا چاہتا ہو۔ ۲۔ وہ مسافر جو ظہر کے بعد اپنے وطن یا ایسی جگہ پہنچ جائے جہاں وہ دس دن رہنا چاہتا ہو۔ اور اسی طرح اگر ظہر سے پہلے ان جگہوں پر پہنچ جائے جب کہ وہ سفر میں روزہ توڑ چکا ہو تب بھی یہی حکم ہے۔ ۳۔ وہ مریض جو ظہر کے بعد تندرست ہو جائے۔ اور یہی حکم ہے اگر ظہر سے پہلے تندرست ہوجائے اگرچہ اس نے کوئی ایسا کام (بھی) کیا ہو جو روزے کو باطل کرتاہو۔ اور طرح اگر ایسا کام نہ کیا ہو تو اس کا حکم مسئلہ ۱۵۷۶ میں گزر چکا ہے۔ ۴۔ وہ عورت جو دن میں حیض یا نفاس کے خون سے پاک ہو جائے۔ *۱۷۵۹۔ روزہ دار کے لئے مستحب ہے کہ روزہ افطار کرنے سے پہلے مغرب اور عشا کی نماز پڑھےلیکن اگر کوئی دوسرا شخص اس کا انتظار کر رہا ہو یا اسے اتنی بھوک لگی ہو کہ حضور قلب کے ساتھ نماز پڑھ سکتا ہو تو بہتر ہے کہ پہلے روزہ افطار کرے لیکن جہاں تک ممکن ہو نماز فضیلت کے وقت میں ہی ادا کرے۔

মাসআলা : ১৫৩১- নিয়ত মুখে বা কলবের মাধ্যমে উচ্চারণ করার প্রয়োজন নেই বরং রোযার প্রতি চেতনা থাকলেই যথেষ্ট। রোযার ব্যাপারে নিশ্চিত হবার জন্য ফজরের আজানের একটু আগে থেকে সেসব কাজ থেকে বিরত থাকা আবশ্যক। *মাসআলা : ১৫৩২- রমজান মাসের প্রতিদিনের রোযার নিয়ত তার আগের রাতে করা যেতে পারে। *মাসআলা : ১৫৩৩- সজাগ ব্যক্তির জন্য নিয়ত করার শেষ সময় হল : ফজরের আজানের সময়। এহতিয়াতে ওয়াজিবের ভিত্তিতে তখন সেসব কাজ থেকে বিরত থাকার মনোবাসনা পোষণ করতে হবে। *মাসআলা : ১৫৩৪- মুস্তাহাব রোযার নিয়ত করার জন্য নির্দিষ্ট কোন সময় নেই বরং সারাদিন সেসব কাজ থেকে বিরত থেকে মাগরিবের একটু আগে নিয়ত করলেও রোযা সহীহ হবে। *মাসআলা : ১৫৩৫- আর যদি পুরো মাসের অথবা রোযার প্রতিদিনে ফজরের আজানের পূর্বে নিয়ত করা না হয়, তাহলে আজানের সময়ে ঘুমন্ত ব্যক্তি যখনই ঘুম থেকে জেগে উঠবে সেরূপ বাসনা পোষণ করবে; তবে যোহরের পরে ঘুম থেকে জাগা হলে আল্লাহর নৈকট্য হাসিলের উদ্দেশ্যে সেসব কাজ থেকে বিরত থাকতে হবে, কিন্তু পরে তার কাযাও আদায় করতে হবে। *মাসআলা : ১৫৩৬- রমজান মাসের রোযা ছাড়া অন্য কোন রোযার নিয়ত করার সময় সে রোযাকে নির্দিষ্ট করতে হবে। তবে মানত করার কারণে রোযা রাখা হলে নিয়তে তা উল্লেখ করা আবশ্যক নয়। *১৫৩৭- রমজান মাসের কথা জানার পরও যদি কেউ ইচ্ছা করে অন্য কোন রোযার নিয়ত করে, তাহলে কোন রোযাই সহীহ হবে না, এমনকি যদি সে নিয়ত কাসদে কোরবাতের সাথে বিরোধ হয়ে থাকে তবুও রমজান মাসের রোযা বলে পরিগণিত হবে না। *মাসআলা : ১৫৩৮- যদি রমজান মাসের প্রথম দিনের রোযার নিয়ত করার পর জানা যায় যে, তা রমজান মাসের দ্বিতীয় বা তৃতীয় দিন, তাহলে তা সহীহ হবে। *মাসআলা : ১৫৩৯- নিয়ত করার পর কেউ যদি সারাদিনের কোন একটি সময় বেহুঁশ বা অজ্ঞান হয়ে পড়ে ও তারপর হুঁশ বা জ্ঞান ফিরে পায়, তাহলে এহতিয়াতে ওয়াজিবের ভিত্তিতে তারপর থেকে মাগরিব পর্যন্ত সেসব কাজ থেকে বিরত থাকতে হবে; নতুবা পরে তার কাজা আদায় করতে হবে। *মাসআলা : ১৫৪০- নিয়ত করার পর কেউ যদি সারাদিনের কোন একটি সময় মাতাল হয়ে যায় ও তারপর সুস্থ হয়, তাহলে এহতিয়াতে ওয়াজিবের ভিত্তিতে তারপর থেকে মাগরিব পর্যন্ত পানাহার থেকে বিরত থাকতে হবে এবং পরে তার কাযাও আদায় করতে হবে। *মাসআলা : ১৫৪১- ফজরের আজানের পূর্বে নিয়ত করার পর কেউ ঘুমিয়ে গিয়ে যদি মাগারিবের পর ঘুম থেকে জেগে উঠে, তার রোযা সহীহ হবে। *মাসআলা : ১৫৪২- না জেনে বা রমজান মাসের কথা ভুলে গিয়ে যদি কেউ যোহর নামাযের আগে ঘুম থেকে জেগে উঠে এবং রোযা ভঙ্গের কিছু করে থাকে, তাহলে তার রোযা বাতিল বলে গণ্য হবে, তবে মাগরিব পর্যন্ত পানাহার থেকে বিরত থাকতে হবে এবং পরে তার কাযাও আাদায় করতে হবে। আর যদি যোহর নামাযের পরে জানতে পারে যে, রমজান মাস চলছে তবে মাগরিব পর্যন্ত ভরসা নিয়ে বিরত থাকতে হবে এবং পরে তার কাযাও আাদায় করতে হবে। *মাসআলা : ১৫৪৩- কোন বাচ্চা যদি ফজরের আজানের আগে বালেগ হয়, তাহলে তাকে ঐ দিনের রোযা রাখতে হবে নতুবা (যদি ফজরের আজানের পরে কোন বাচ্চা বালেগ হয়) সে রোযা ঐ বাচ্চার জন্য ওয়াজিব হবে না; তবে যদি সে মুস্তাহাব রোযার নিয়ত করে থাকে তাহলে তা পূর্ণ করতে হবে। *মাসআলা : ১৫৪৪- কাজা রোযা বা কারো রোযার দায়িত্ব নেয়ার পরও মুস্তাহাব রোযা রাখা যাবে, কিন্তু কারো নিজের রমজান মাসের রোযা কাজা থাকলে মুস্তাহাব রোযা রাখা যাবে না; আর কেউ যদি তারপরও নফল বা মুস্তাহাব রোযার নিয়ত করে থাকে, তখন যদি যোহরের আগে তা বুঝতে পারে, তাহলে সে নিয়ত পরিবর্তন করে রমজান মাসের রোযার নিয়ত করতে হবে; আর যদি যোহরের পরে তা বুঝতে পারে, তাহলে সে রোযা বাতিল বলে গণ্য হবে; কিন্তু মাগরিবের পর বুঝতে পারলে রোযা সহীহ হবে। *মাসআলা : ১৫৪৫- রমজান মাসের রোযা ছাড়া অন্য কোন নির্দিষ্ট ওয়াজিব রোযার নিয়ত যদি ইচ্ছা করে ফজরের আজান পর্যন্ত না করা হয়, সে রোযা বাতিল হয়ে যাবে। কিন্তু অনিচ্ছাসত্বেও কেউ যদি তা ভুলে যায় এবং যোহরের আগে তা স্মরণ হয়, তাহলে যদি সে রোযা ভঙ্গের কোন কাজ না করে থাকে এবং নিয়ত করে থাকে, তাহলে সে রোযা সহীহ হবে; আর যদি যোহরের পরে স্মরণ হয়, তাহলে রমজান মাসের এহতিয়াত সম্পর্কিত বিধান সেখানে পালন করতে হবে। *মাসআলা : ১৫৪৬- রমজান মাসের রোযা ছাড়া অন্য কোন অনির্দিষ্ট ওয়াজিব রোযা; যেমন : কাফ্‌ফারার রোযার নিয়ত যদি ইচ্ছা করে যোহরের আজানের কাছাকাছি সময় পর্যন্ত করা না হয়, কিন্তু যদি রোযা ভঙ্গের কোন কাজ না হয়ে থাকে এবং যোহরের আগে নিয়ত করা হয় সে রোযা সহীহ হবে। *মাসআলা : ১৫৪৭- রমজান মাসের দিনে যদি কোন কাফের মুসলমান হয়, তাহলে যদি সে রোযা ভঙ্গের কোন কাজ না করে থাকে; তবে এহতিয়াতে ওয়াজিবের ভিত্তিতে মাগরিব পর্যন্ত নিজের করণীয় হিসেবে তাকে রোযা ভঙ্গের কারণ থেকে বিরত থাকতে হবে এবং সে রোযা সহীহ হবে; কিন্তু যদি এরূপ না করে, তাহলে পরে ঐ দিনের কাজা আদায় করতে হবে। *মাসআলা : ১৫৪৮- রমজান মাসের মধ্যখানে কেউ যদি যোহরের আজানের আগে সুস্থ হয় এবং যদি রোযা ভঙ্গের কোন কাজ না করে থাকে, তাহলে এহতিয়াতে ওয়াজিবের ভিত্তিতে নিয়ত করে ঐ রোযা পূর্ণ করতে হবে। আর যদি যোহরের পরে কেউ সুস্থ হয়, তাহলে ঐ দিনের রোযা তার উপর ওয়াজিব হবে না এবং পরে তার কাযাও আদায় করতে হবে না। *মাসআলা : ১৫৪৯- শাবান মাস ও রমজান মাসের মাঝের দিন সম্পর্কে যদি সন্দেহ হয় যে, তা শাবান মাসের শেষ দিন না রমজান মাসের প্রথম দিন, তাহলে সেদিনের রোযা রাখা ওয়াজিব নয়, যদি সেদিন কেউ রোযা রাখতে চায়, তাহলে রমজান মাসের নিয়তে রোযা রাখা যাবে না, তবে নফল বা কাজা রোযার নিয়ত করে রোযা রাখা যাবে এবং যদি পরে বুঝা যায় যে, সেদিন রমজান মাসের প্রথম দিন ছিল তাহলে সে রোযার নিয়ত পরিবর্তন করতে হবে এবং তখন তা রমজান মাসের রোযা বলে পরিগণিত হবে। এমনকি যদি সার্বিকভাবে রোযার নিয়ত করা হয় এবং যদি পরে বুঝা যায় যে, সেদিন রমজান মাসের প্রথম দিন ছিল তাহলেও যথেষ্ট। *মাসআলা : ১৫৫১- কোন নির্দিষ্ট রোযা ভেঙ্গে ফেলার ব্যাপারে সন্দেহ করার পর কেউ যদি পুনরায় রোযার নিয়ত না করে, তাহলে সে রোযা বাতিল হয়ে যাবে; অন্যদিকে পুনরায় রোযার নিয়ত করা হলে এহতিয়াতে ওয়াজিবের ভিত্তিতে তা পূর্ণ করতে হবে এবং পরে তার কাজা আদায় করতে হবে। *মাসআলা : ১৫৫২- কোন মুস্তাহাব বা ওয়াজিব রোযা যা আদায় করার কোন নির্দিষ্ট সময় নেই যেমন কাফ্‌ফারার রোযা, তার নিয়ত করার পর কেউ যদি রোযা ভঙ্গের কোন কাজ করে বা রোযা ভাঙ্গার ব্যাপারে সন্দিহান হয় এবং না ভেঙ্গে থাকে, তাহলে যোহরের আগে ওয়াজিব রোযার জন্য এবং মাগরিবের আগে মুস্তাহাব রোযার জন্য নিয়ত করলে রোযা সহীহ হবে।

মাসআলা : ১৫৫৩- নয়টি কাজের মাধ্যমে রোযা ভঙ্গ হয় : ১) খাওয়া, ২) পান করা, ৩) সঙ্গম করা, ৪) মৈথুন বা হস্তমৈথুন, ৫) আল্লাহ ও তাঁর রাসূলের (সাল্লাল্লাহু আলাইহি ওয়া আলিহি ওয়া সাল্লাম) উপর মিথ্যারোপ করা এবং এহতিয়াতে ওয়াজিবের ভিত্তিতে রাসূলের (সাল্লাল্লাহু আলাইহি ওয়া আলিহি ওয়া সাল্লাম) স্থলাভিষিক্তের উপর মিথ্যারোপ করা; ৬) ধূলাবালি গলাধকরণ করা (এহতিয়াতে ওয়াজিবের ভিত্তিতে); ৭) জুনুব বা হায়েয অবস্থায় ফজরের আজান পর্যন্ত থাকা; ৮) এমালে করা (মলদ্বারের ভেতরে কোনভাবে কোন তরল পদার্থ ঢোকান); ও ৯) ইচ্ছে করে বমি করা।

মাসআলা : ১৫৫৪- রোযার কথা স্মরণ থাকাসত্বেও ইচ্ছে করে খেলে বা পান করলে তা যত কমই হোক রোযা বাতিল হয়ে যাবে, এমনকি মুখের ভিতরে থাকা কোন খাদ্যকনা বা দাত মাজার ব্রাশ মুখ থেকে বের করার পর আবার মুখে দিয়ে তাতে অবস্থিত তরল পদার্থ পান করলেও রোযা বাতিল বলে পরিগণিত হবে। তবে যদি সে তরল পদার্থ তার সাথে এভাবে মিশে থাকে যার ফলে তা বাইরের তরল পদার্থ বলে ধরা হয় না, তাহলে রোযা বাতিল হবে না। *মাসআলা : ১৫৫৫- খাওয়া বা পানাহার করার সময় যদি বুঝা যায় যে, আজানের সময় হয়েছে, তাহলে মুখের খাবার বা পানীয়‎ বের করে ফেলতে হবে, যদি কেউ ইচ্ছা করে তা গিলে ফেলে তাহলে তার ঐ রোযা বাতিল বলে পরিগণিত হবে এবং তার উপর কাফ্‌ফারা ওয়াজিব হবে। *মাসআলা : ১৫৫৬- ভুল করে কিছু খেলে বা পান করলে রোযা বাতিল হবে না। *মাসআলা : ১৫৫৭- ইনজেকশন বা সেলাইন দেয়ার কারণে রোযা বাতিল হবে না, অনুরূপভাবে স্প্রে মুখে প্রবেশ করানো, চোখ ও কানের ড্রপ ঔষধ হিসেবে ব্যবহারের কারণে রোযা বাতিল হবে না। *মাসআলা : ১৫৫৮- দাঁতের ফাঁকে থাকা খাদ্যকনা ইচ্ছে করে গলাধকরণ করার কারণে রোযা বাতিল হবে না। *মাসআলা : ১৫৫৯- রোযাদার ব্যক্তিকে ফজরের আজানের আগে খিলাল করা জরুরী নয়, কিন্তু যদি বুঝা যায় যে, সে কারণে দাতের ফাঁকে থাকা খাদ্যকনা গলায় প্রবেশ করতে পারে তাহলে দাঁত ব্রাশ করা জরুরী। *মাসআলা : ১৫৬০- মুখের ভিতর জমা থুথু ইচ্ছে করে গলাধকরণ করার কারণে রোযা বাতিল হবে না। *মাসআলা : ১৫৬১- কাশ বা কফ গলার মধ্যে থাকা অবস্থায় গিলে ফেলার কারণে রোযা বাতিল হবে না; তবে যদি তা গলার উপরে মুখের ভেতর চলে আসে, তাহলে এহতিয়াতে মুস্তাহাবের ভিত্তিতে তা গিলে ফেলা উচিত হবে না। *মাসআলা : ১৫৬২- কোন রোযাদার ব্যক্তি যদি অত্যধিক তৃষ্ণার্ত হয় এবং এমন পর্যায়ে যায়, যে কারণে (তার ভয় হয় যে) পানি পান না করলে সে মারা যেতে পারে বা অনেক সমস্যা হতে পারে; তাহলে তা থেকে বাঁচার জন্য নুন্যতম পানি পান করা তার জন্য ওয়াজিব; কিন্তু রোযা বাতিল হয়ে যাবে; তবে যদি রমজান মাস হয়, তাহলে এহতিয়াতের ভিত্তিতে তারপর কিছু খাওয়া বা পান করা যাবে না এবং ইফতার পর্যন্ত সেভাবেই থাকতে হবে। *মাসআলা : ১৫৬৩- রোযা থাকা অবস্থায় খাদ্য চিবিয়ে বাচ্চা বা পাখিকে দেয়া অথবা রান্না করা খাদ্যের সাধ বুঝার জন্য তা চেখে দেখা ও অনুরূপ যেসব কাজে খাদ্য বা পানীয় গলার ভিতর প্রবেশ করে না, তাতে অসুবিধা নেই; যদিও ঘটণাক্রমে ঐ পদার্থ গলার ভিতর প্রবেশ করে থাকে; কিন্তু যদি আগে থেকে জানা থাকে যে, গলার ভিতর প্রবেশ করবে তাহলে তা করা যাবে না এবং তখন তা করার ফলে যদি গলার ভিতর প্রবেশ করে, তাহলে রোযা বাতিল হয়ে যাবে; তখন তার কাজা আদায় করতে হবে এবং কাফ্‌ফারাও দিতে হবে। *মাসআলা : ১৫৬৪- দূর্বলতার কারণে রোযা ভাঙ্গা যাবে না, কিন্তু যদি দূর্বলতা এমন পর্যায়ের হয় যা সহ্যাতীত হয়ে পড়ে, তাহলে ভাঙ্গা যাবে।

মাসআলা : ১৫৬৫- সঙ্গমের কারণে রোযা ভঙ্গ হয়, যদিও শুধু খতনার স্থান পর্যন্ত প্রবেশ করানো হয় এবং ধাতু বের না হয়। *মাসআলা : ১৫৬৬- যদি খতনার স্থান পর্যন্ত প্রবেশ না করে এবং ধাতু বের না হয়, তাহলে রোযা ভঙ্গ হবে না; কিন্তু যার খতনার স্থান নেই তার যদি খতনার স্থান পর্যন্ত প্রবেশ না করে এবং ধাতু বের না হয়, তবুও তার রোযা বাতিল বলে পরিগণিত হবে। *মাসআলা : ১৫৬৭- যদি কেউ ইচ্ছে করে সঙ্গমের বাসনা পোষণ করে এবং তারপর সন্দেহ করা হয় যে, খতনার স্থান পর্যন্ত প্রবেশ করেছে কিনা, তাহলে তার উপর ১৫৫১ নং মাসআলা প্রযোজ্য হবে। কিন্তু যদি রোযা ভাঙ্গার কোন কাজ না করে থাকে, তাহলে কাফ্‌ফারা ওয়াজিব হবে না। *মাসআলা : ১৫৬৮- রোযার কথা ভুলে গিয়ে সঙ্গম করা হলে অথবা বাধ্য হয়ে সঙ্গম করতে হলে যদি তা মোকাবেলা করার ক্ষমতা অতিক্রম করে, তাহলে রোযা ভঙ্গ হবে না; কিন্তু যদি সঙ্গমের মাঝখানে ঐ ব্যক্তি সেরূপ ক্ষমতা ফিরে পায় বা রোযার কথা মনে হয়, তাহলে অনতিবিলম্বে তা থেকে বিরত থাকতে হবে নতুবা রোযা বাতিল বলে পরিগণিত হবে।

মাসআলা : ১৫৬৯- রোযাদার যদি হস্তমৈথুন করে রোযা বাতিল হয়ে যাবে। *মাসআলা : ১৫৭০- অনিচ্ছাকৃতভাবে যদি বীর্য বের হয় রোযা ভঙ্গ হবে না। *মাসআলা : ১৫৭১- রোযাদার যদি বুঝতে পারে যে, সে ঘুমালে বীর্য বের হতে পারে, তারপরও যদি ঘুমায় এবং বীর্য বের হয়, তবুও তার রোযা ভঙ্গ হবে না। *মাসআলা : ১৫৭২- বীর্য বের হবার সময় রোযাদার যদি ঘুম থেকে জেগে উঠে, তাহলে তা বের হবার পথ রোধ করা জরুরী নয়। *মাসআলা : ১৫৭৩- রোযাদারের বীর্য বের হবার পর প্রসাব করতে পারবে, যদিও তাতে লিঙ্গের ভিতরকার কিছু বীর্য বের হয়। *মাসআলা : ১৫৭৫- বীর্য বের করার ইচ্ছায় যদি কেউ কোন কাজ করে এবং যদিও তাতে বীর্য বের না হয়, তবুও পুনরায় রোযার নিয়ত করতে হবে; যদি নিয়ত না করা হয়, তাহলে রোযা বাতিল হয়ে যাবে; আর যদি নিয়ত করে থাকে, তবে এহতিয়াতে ওয়াজিবের ভিত্তিতে রোযা পূর্ণ করতে হবে এবং তার কাযাও আদায় করতে হবে। *মাসআলা : ১৫৭৬- সঙ্গম বা মৈথুনের ইচ্ছা না করে যদি কেউ তার স্ত্রীর সাথে আনন্দ উপভোগ করে, যদি তাতে নিশ্চিত থাকে যে, বীর্য বের হবে না; কিন্তু ঘটনাক্রমে যদিও বীর্য বের হয়, রোযা ভঙ্গ হবে না; তবে যদি তাতে নিশ্চিত থাকে যে, বীর্য বের হবে এবং ঘটনাক্রমে যদি বীর্য বের হয়, তাহলে রোযা ভঙ্গ হবে।

মাসআলা : ১৫৭৭- রোযাদার ব্যক্তি যদি ইচ্ছা করে যেকোনভাবে আল্লাহ ও তাঁর রাসূলের (সাল্লাল্লাহু আলাইহি ওয়া আলিহি ওয়া সাল্লাম) উপর মিথ্যারোপ করে (যদিও অনতিবিলম্বে তার সে কথা উড্র করে নেয় বা তওবা করে তবুও) তার রোযা এহতিয়াতে ওয়াজিবের ভিত্তিতে বাতিল বলে গণ্য হবে এবং এহতিয়াতে মুস্তাহাবের ভিত্তিতে রাসূলের (সাল্লাল্লাহু আলাইহি ওয়া আলিহি ওয়া সাল্লাম) স্থলাভিষিক্ত ও ফাতেমা যাহরার উপর মিথ্যারোপ করলেও রোযা বাতিল বলে পরিগণিত হবে। *মাসআলা : ১৫৭৮- রোযাদার যদি কোন হাদীস বর্ণনা করতে চায়, যার সত্যতা সম্পর্কে সে নিশ্চিত নয়, তা এভাবে বলতে হবে যাতে সরাসরি রাসূলের (সাল্লাল্লাহু আলাইহি ওয়া আলিহি ওয়া সাল্লাম) বা ইমামদের উদ্ধৃতিতে পরিণত না হয়। *মাসআলা : ১৫৭৯- যদি কেউ কোন কিছু সত্য বলে নিশ্চিত হয়ে বর্ণনা করে, কিন্তু তারপর বুঝতে পারে যে, তাতে আল্লাহ বা তার রাসূলের (সাল্লাল্লাহু আলাইহি ওয়া আলিহি ওয়া সাল্লাম) উপর মিথ্যারোপ হয়েছে, তবে তার রোযা বাতিল হবে না। *মাসআলা : ১৫৮০- যদি কোন কিছু মিথ্যা বলে নিশ্চিত হয়ে বর্ণনা করে এবং তাতে আল্লাহ বা তার রাসূলের (সাল্লাল্লাহু আলাইহি ওয়া আলিহি ওয়া সাল্লাম) উপর মিথ্যারোপ হয়; কিন্তু তারপর বুঝতে পারে যে, তা মিথ্যা ছিল না, তখন যদি জেনে থাকে যে এ কাজের মাধ্যমে রোযা বাতিল হয় তাহলে এহতিয়াতে ওয়াজিবের ভিত্তিতে সে রোযা পূর্ণ করতে হবে এবং পরে তার কাযাও আদায় করতে হবে। *মাসআলা : ১৫৮১- কেউ যদি কোন মিথ্যা বিষয় বানিয়ে আল্লাহ বা তার রাসূলের (সাল্লাল্লাহু আলাইহি ওয়া আলিহি ওয়া সাল্লাম) উপর মিথ্যারোপ করে এহতিয়াতে ওয়াজিবের ভিত্তিতে তার রোযা বাতিল বলে পরিগণিত হবে। কিন্তু যদি তা যার কাছ থেকে বর্ণিত হয়েছে তার নাম উল্লেখ করে বর্ণনা করা হয়, তাতে শরিয়তি বিধানে অসুবিধা নেই। *মাসআলা : ১৫৮২- ইচ্ছা করে হ্যাঁ বা না বলার মাধ্যমেও যদি আল্লাহ বা তার রাসূলের (সাল্লাল্লাহু আলাইহি ওয়া আলিহি ওয়া সাল্লাম) উপর মিথ্যারোপ করা হয়, এহতিয়াতে ওয়াজিবের ভিত্তিতে সে কারণে রোযা বাতিল বলে পরিগণিত হবে। *মাসআলা : ১৫৮৩- আল্লাহ বা তার রাসূলের (সাল্লাল্লাহু আলাইহি ওয়া আলিহি ওয়া সাল্লাম) কাছ থেকে পূর্বে বর্ণিত কোন সত্য কথা বর্ণনা করার পর যদি রোযাবস্থায় তার বিপরীত স্বীকৃতি দেয়া হয়, তাহলে এহতিয়াতের ভিত্তিতে রোযা বাতিল বলে পরিগণিত হবে; তবে যদি তা অন্যভাবে বলা হয় যা মিথ্যা বলে গণ্য না হয়, তাতে রোযা বাতিল হবে না।

মাসআলা : ১৫৮৪- ধূলাবালি ও অনুরূপ বস্তু হালাল হোক; যেমন : আটা; অথবা হারাম হোক; যেমন : মাটি ইত্যাদি গলাধকরণ করার কারণে এহতিয়াতে ওয়াজিবের ভিত্তিতে রোযা বাতিল হয়ে যায়। *মাসআলা : ১৫৮৫- ধূলাবালি ও অনুরূপ বস্তুর অতি সামান্য গলাধকরণ করার কারণে রোযা বাতিল হবে না। *মাসআলা : ১৫৮৬- প্রচ- বাতাস বা তুফানের কারণে যদি ধূলাবালি উড়তে থাকে, তখন যদি রোযাদার ব্যক্তি তা থেকে নিরাপদে থাকতে পারা সত্বেও নিরাপদ আশ্রয়ে না যায় ও সে কারণে গলার মধ্যে ধূলাবালি প্রবেশ করে, এহতিয়াতে ওয়াজিবের ভিত্তিতে তার রোযা বাতিল হয়ে যাবে। *মাসআলা : ১৫৮৭- এহতিয়াতে ওয়াজিবের ভিত্তিতে রোযাদার সিগারেট ও অনুরূপ পদার্থের ধূয়া থেকেও নিজেকে সতর্ক রাখবে যাতে তা গলায় প্রবেশ না করে। *মাসআলা : ১৫৮৮- যদি তা থেকে সতর্ক না থাকা হয় এবং তা গলায় প্রবেশ করে এবং তাতে যদি সন্দেহ হয়, তাহলে সে রোযার কাজা আদায় করা উত্তম। কিন্তু যদি কেউ নিশ্চিত হয় যে, তা গলায় প্রবেশ করে নি, তাহলে তার রোযা সহীহ হবে। *মাসআলা : ১৫৮৯- রোযার কথা ভুলে গিয়ে বা অসতর্কতার কারণে যদি ধূলাবালি গলায় প্রবেশ করে, তাহলে রোযা বাতিল হবে না। *মাসআলা : ১৫৯০- পুরো মাথা একবারে পানিতে ডুবালে রোযা বাতিল হয় না; কিন্তু তার ব্যাপারে অনেক নিষেধাজ্ঞা আছে।

মাসআলা : ১৫৯১- জুনুব ব্যক্তি যদি ইচ্ছা করে ফজরের আজান পর্যন্ত গোসল বা তার দায়িত্ব পালন (যেমন : তায়াম্মুম) না করে থাকে, তাহলে সে রোযা পূর্ণ করতে হবে এবং পরে আরেকবার তার শরিয়তি কর্তব্যসরূপ রোযা রাখতে হবে। *মাসআলা : ১৫৯২- রমজান মাসের কাজা রোযার ক্ষেত্রেও জুনুব ব্যক্তি ফজরের আগে গোসল করবে, যদি ইচ্ছা করে ফজরের আজান পর্যন্ত গোসল না করে থাকে, তাহলে সেদিন রোযা রাখতে পারবে না, যদি অনিচ্ছাকৃতভাবে ফজরের আজান পর্যন্ত গোসল করা না হয়, তাহলে রোযা রাখা যাবে; কিন্তু এহতিয়াতের ভিত্তিতে তরক করা উত্তম। *মাসআলা : ১৫৯৩- রমজান মাসের চলতি রোযা বা কাজা রোযা ব্যতীত অন্যান্য ওয়াজিব ও মুস্তাহাব রোযার ক্ষেত্রে জুনুব ব্যক্তি যদি ইচ্ছা করে ফজরের আজান পর্যন্ত গোসল না করে থাকে, তাহলে অসুবিধা নেই (সেদিন রোযা রাখতে পারবে)। *মাসআলা : ১৫৯৪- জুনুব ব্যক্তি যদি ইচ্ছা করে গোসল না করে থাকে এবং সে কারণে ফজরের আজানের সময় ঘনিয়ে আসে, তাহলে তায়াম্মুম করে রোজা রাখতে হবে এবং সে রোজা সহীহ হবে। *মাসআলা : ১৫৯৫- রমজান মাসে যদি কোন জুনুব ব্যক্তি গোসল করতে ভুলে যায় একদিন বা কয়েকদিন পর তা মনে হয়, তাহলে যতদিন জুনুব অবস্থায় রোযা ছিল, ততদিনের রোযা কাজা করতে হবে। আর যদি দিনের সংখ্যা সম্পর্কে সন্দেহ হয়, তাহলে কম সংখ্যক দিনের কাজা আদায় করলেই যথেষ্ট হবে। *মাসআলা : ১৫৯৬- গোসল বা তায়াম্মুম করার যদি সময় না থাকে তারপরও যদি কেউ ইচ্ছা করে জুনুব হয়, তাহলে সে বাতিল বলে পরিগণিত হবে এবং ঐ রোযার কাজা ও কাফ্‌ফারা উভয় দায়িত্ব পালন করতে হবে। *মাসআলা : ১৫৯৭- গোসলের সময় নেই তা জেনেও যদি কেউ জুনুব হয় ও তায়াম্মুম করে অথবা সময় থাকা সত্বেও গোসল না করে, সে কারণে ফজরের আজানের সময় ঘনিয়ে আসে এবং তখন তায়াম্মুম করে তাহলে সে রোজা সহীহ হবে; যদিও সে গুনাহগার বলে বিবেচিত হবে। *মাসআলা : ১৫৯৮- রমজান মাসের রাতে জুনুব হবার পর যদি বুঝা যায় যে, গোসল না করে ঘুমালে ফজরের আগে উঠা যাবে না, তাহলে এহতিয়াতে ওয়াজিবের ভিত্তিতে গোসল না করে ঘুমানো ঠিক হবে না; যদি তা না করে কেউ ঘুমায় এবং ফজরের আগ পর্যন্ত জাগতে না পারে, তাহলে সে রোজা পূর্ণ করতে হবে এবং তার কাজা ও কাফ্‌ফারা উভটিই আাদায় করতে হবে। *মাসআলা : ১৫৯৯- রমজান মাসের রাতে জুনুব হবার পর যদি বুঝা যায় যে, গোসল না করে ঘুমালে ফজরের আগে উঠা যাবে, তারপর যদি কেউ ঘুমায় এবং জেগে উঠে ও পুনরায় ঘুমিয়ে যদি আজানের আগে জাগতে পারে, তাহলে ঘুমাতে পারবে। *মাসআলা : ১৬০০- রমজান মাসের রাতে জুনুব হবার পর কেউ যদি বুঝতে পারে যে, গোসল না করে ঘুমালে ফজরের আগে উঠতে পারবে এবং তখন গোসল করার সিদ্ধান্ত নেয়; তারপর ঘুমানোর পর যদি সে জাগতে না পারে, তাহলে তার ঐ রোযা সহীহ হবে। *মাসআলা : ১৬০১- রমজান মাসের রাতে জুনুব হবার পর যদি সন্দেহ হয় যে, গোসল না করে ঘুমালে ফজরের আগে উঠা যাবে না এবং উঠলেও গোসল করা কষ্টসাধ্য হবে, তখন ঘুমনোর পর যদি কেউ ফজরের আগে উঠতে না পারে, তাহলে এহতিয়াতের ভিত্তিতে তার উপর কাজা ওয়াজিব হবে। *মাসআলা : ১৬০২- রমজান মাসের রাতে জুনুব হবার পর যদি নিশ্চিত হওয়া যায় বা ধারণা বা সন্দেহ করা যায় যে, গোসল না করে ঘুমালে ফজরের আগে উঠা যাবে কিন্তু তখন গোসল করার সিদ্ধান্ত না নেয়া হয়; তারপর ঘুমানোর পর যদি সে ব্যক্তি জাগতে না পারে, তাহলে ঐ রোজা পূর্ণ করতে হবে এবং তার কাজা ও কাফ্‌ফারা উভটিই আাদায় করতে হবে। *মাসআলা : ১৬০৩- রমজান মাসের রাতে জুনুব হবার পর ঘুমিয়ে জাগনা হবার পর যদি নিশ্চিত হওয়া যায় বা ধারণা করা যায় যে, গোসল না করে পুনরায় ঘুমালে ফজরের আগে উঠা যাবে এবং তখন গোসল করা হবে; তারপর ঘুমানোর পর যদি এরূপ ব্যক্তি জাগতে না পারে, তাহলে ঐ রোজা পূর্ণ করতে হবে এবং তার কাজা আদায় করতে হবে; আর যদি তৃতীয়বার ঘুমানোর পর জাগতে না পারে, তাহলে ঐ রোজা পূর্ণ করতে হবে এবং তার কাজা আদায় করতে হবে; এবং এহতিয়াতে মুস্তাহাবের ভিত্তিতে কাফ্‌ফারাও দিতে হবে। *মাসআলা : ১৬০৫- রোযাদার ব্যক্তির দিনের বেলায় সপ্নদোষ হলে সাথে সাথে গোসল করা আবশ্যক নয়। *মাসআলা : ১৬০৮- কোন মহিলা রমজান মাসের কোন রাতে ফজরের আগে যদি হায়েয বা নিফাস থেকে পাক হয়; কিন্তু যদি ইচ্ছা করে ফজরের আজান পর্যন্ত গোসল বা তার দায়িত্ব পালন (যেমন : তায়াম্মুম) না করে থাকে, তাহলে সে রোযা পূর্ণ করতে হবে এবং পরে তার কাজা আদায় করতে হবে; কিন্তু যদি তা কাজা রোযার ব্যাপারে ঘটে থাকে, তাহলে সে রোযা রাখা যাবে না। *মাসআলা : ১৬০৯- কোন মহিলা রমজান মাসের কোন রাতে ফজরের আগে যদি হায়েয বা নিফাস থেকে পাক হয়; কিন্তু যদি ইচ্ছা করে গোসল না করে থাকে এবং সে কারণে ফজরের আজানের সময় ঘনিয়ে আসে, তাহলে তায়াম্মুম করে রোজা রাখতে হবে এবং সে রোজা সহীহ হবে। *মাসআলা : ১৬১০- কোন মহিলা রমজান মাসের কোন রাতে ফজরের আগে যদি হায়েয বা নিফাস থেকে পাক হয়; কিন্তু সময় না থাকার কারণে গোসল করতে না পারে, তাহলে তায়াম্মুম করে রোজা রাখতে হবে তবে তার জন্য ফজরের আজান পর্যন্ত জেগে থাকা আবশ্যক নয় এ ক্ষেত্রে সে রোজা সহীহ হবে। *মাসআলা : ১৬১১- কোন মহিলা রমজান মাসের কোন রাতে ফজরের ঠিক পূর্ব মুহূর্তে যদি হায়েয বা নিফাস থেকে পাক হয়; কিন্তু গোসল বা তায়াম্মুম কোনটাই করার সময় না থাকে, তাহলে তার ঐ দিনের রোজা সহীহ হবে। *মাসআলা : ১৬১২- কোন মহিলা রমজান মাসে ফজর নামাযের পর বা দিনের বেলায় বা মাগরিবের আগে যদি হায়েয বা নিফাস থেকে পাক হয়, সেদিন রোযা রাখা যাবে না; সেদিন রোযা রাখা হলে তা বাতিল বলে পরিগণিত হবে। *মাসআলা : ১৬১৩- রমজান মাসে হায়েয বা নিফাস থেকে পাক হওয়া কোন মহিলা যদি গোসল করতে ভুলে যায় এবং তার একদিন বা কয়েকদিন পর তা মনে হয়, তাহলে সেসব রোযা সহীহ হবে। *মাসআলা : ১৬১৪- কোন মহিলা রমজান মাসের কোন রাতে ফজরের আগে যদি হায়েয বা নিফাস থেকে পাক হয়; কিন্তু যদি ইচ্ছা করে গোসল না করে থাকে এবং সে কারণে ফজরের আজানের সময় ঘনিয়ে আসে এবং তায়াম্মুমও না করে, তাহলে সে রোজা পূর্ণ করতে হবে এবং পরে তার কাযাও আাদায় করতে হবে; কিন্তু যদি অবহেলা না করে বরং সুযোগের (গোসলের পরিবেশ সৃষ্টির) অপেক্ষায় থাকে, তাহলে তার রোযা সহীহ হবে। *মাসআলা : ১৬১৫- বেশি বা মাঝারি পর্যায়ের ইসতিহাযায় আক্রান্ত মহিলা যদি গোসল না করে, তবুও তার রোযা সহীহ হবে। *মাসআলা : ১৬১৬- মৃত ব্যক্তিকে স্পর্শ করার কারণে গোসল না করে রোযা রাখা সহীহ হবে। এমনকি রোযা থাকা অবস্থায় মৃত ব্যক্তিকে স্পর্শ করা হলেও অসুবিধা নেই, রোযা বাতিল হবে না।

মাসআলা : ১৬১৭- এমালে বা অনুরূপ কোন কাজের কারণে রোযা বাতিল হয়, যদিও তা নিরুপায় ও অসুস্থতার কারণে হয়ে থাকে।

মাসআলা : ১৬১৮- ইচ্ছা করে বমির কারণে রোযা বাতিল হয়, যদিও তা অতি সহজ ও অসুস্থতার কারণে হয়ে থাকে। কিন্তু অনিচ্ছাকৃত বমির কারণে রোযা ভঙ্গ হবে না। *মাসআলা : ১৬১৯- রাতে কোন কিছু খাওয়ার কারণে যদি দিনে বমি হবার সম্ভাবনা থাকে এবং তা খাবার কারণে দিনের বেলা অনিচ্ছকৃতভাবে বমি হলেও সে রোযা সহীহ হবে। *মাসআলা : ১৬২০- বমি যদি প্রাকৃতিকভাবে আসে, তাহলে তা প্রতিরোধ করার ক্ষমতা থাকা সত্বেও রোধ করা আবশ্যক নয়। *মাসআলা : ১৬২১- মাছি (বা মশা) যদি গলার অনেক ভিতরে প্রবেশ করে যখন পেটের মধ্যে প্রবেশ করানো হলেও তা খাওয়া বলে পরিগণিত হয় না, তখন তা বের করা জরুরী নয় এবং ঐ রোযা সহীহ হবে; কিন্তু যদি অল্প ভিতরে প্রবেশ করে, তাহলে তা বের করা জরুরী, যদিও সেজন্য বমি করতে হয়; এবং তখন রোযা সহীহ হবে; যদি তা বের করা না হয় অথবা পরে বমির মাধ্যমে বের করা হয, তাহলে রোযা বাতিল বলে পরিগণিত হবে; কিন্তু বমি করা কষ্টকর হলে বমি করতে হবে না। *মাসআলা : ১৬২২- ভুল করে কোন কিছু খাওয়ার ব্যাপারেও ১৬২১ নং মাসআলার বিধান বলবৎ হবে। *মাসআলা : ১৬২৩- যদি নিশ্চিত হওয়া যায় যে, ঢেকুর তোলার কারণে কিছু বাইরে চলে আসবে এবং তা বমি বলে পরিগণিত হবে, তাহলে ইচ্ছাকরে ঢেকুর তোলা যাবে না; কিন্তু কেউ যদি তাতে নিশ্চিত না হয়, তাহলে ঢেকুর তোলাতে শরিয়তি বিধানে অসুবিধা নেই। *মাসআলা : ১৬২৪- অনিচ্ছকৃত ঢেকুর তোলার কারণে যদি কিছু বাইরে চলে আসে, তা বাইরে ফেলতে হবে; কিন্তু যদি অনিচ্ছাকৃতভাবে ভিতরে চলে যায়, অসুবিধা নেই রোযা সহীহ হবে।

মাসআলা : ১৬২৫- রোযা ভঙ্গের কারণ সমূহের কোন কিছু যদি রোযাদার ইচ্ছাকৃতভাবে করে থাকে, তাহলে রোযা বাতিল হয়ে যাবে, কিন্তু অনিচ্ছাকৃতভাবে হলে অসুবিধা নেই; তবে জুনুব ব্যক্তির আহকাম ১৬০২ নং মাসআলায় বর্ণিত হয়েছে। কিন্তু মাসআলা না জানার কারণে এবং এ ব্যাপারে তার দোষ না থাকার কারণে যদি কোন কাজ হয়ে থাকে যা রোযা ভঙ্গ করে, তাহলে রোযা সহীহ হবে; তবে পানাহার ও সঙ্গম করা তার ব্যতিক্রম, তার মাসআলা জেনে করুক বা না জেনে করুক রোযা বাতিল বলে পরিগণিত হবে। *মাসআলা : ১৬২৭- গলার মধ্যে কোন কিছু জোর পূর্বক ঢালার কারণে রোযা বাতিল হবে না, কিন্তু পানাহার ও সঙ্গম করতে বাধ্য করা হলে রোযা ভঙ্গ হবে; অন্যান্য ক্ষেত্রে এহতিয়াতে ওয়াজিবের ভিত্তিতে রোযা বাতিল বলে পরিগণিত হবে। *মাসআলা : ১৫২৮- কোন কাজ বা কোথাও যাবার কারণে যদি রোজা ভঙ্গের কোন কাজ হয়ে থাকবে তা জানা থাকে, তাহলে সে কাজ করা যাবে না বা সেখানে যাওয়া যাবে না; যদি তা করা হয় এবং সে কারণে রোযা ভঙ্গের কোন কাজ ঘটে, তাহলে রোযা ভঙ্গ হবে। গলায় কিছু প্রবেশ করার ব্যাপারেও একই হুকুম।

মাসআলা : ১৬২৯- রোযাদারের জন্য কয়েকটি কাজ মাকরুহ : ১) চোখে সুরমা বা এমন ঔষধ দেয়া যে কারণে তার স্বাদ গলায় চলে যায়; ২) যেসব কাজে দেহ দূর্বল হয় যেমন রক্ত দেয়া; ৩) নাকে এমন ঔষধ দেয়া যে কারণে তার স্বাদ গলায় চলে যায়; যদি তা জানা থাকে তবে তা করা জায়েয নয়। ৪) সুগন্ধিযুক্ত লতা-পাতার ঘ্রাণ নেয়া; ৫) রোযাদার মহিলার পানিতে অবস্থান করা; ৬) শিয়াফ ব্যবহার করা; ৭) শরীরে পরিহিত জামা ভেজানো; ৮) দাত তোলা ও অন্য যেসব কাজে মুখ দিয়ে রক্ত বেরোয়; ৯) ভেজা মেসওয়াক (গাছের ডাল) দিয়ে দাত ব্রাশ করা; ১০) পানি বা কোন জিনিস অযথা মুখে প্রবেশ করানো; ও ১১) যেসব কাজে কাম বাসনা উত্তেজিত হয়, কিন্তু বীর্য বের হয় না; সেসব কাজ এমনকি নিজ স্ত্রীর সাথে করাও মাকরুহ।

মাসআলা : ১৬৩০- ইতচ্ছাকৃতভাবে রোযাভঙ্গের কোন কাজ করলে কাজা ও কাফ্‌ফারা উভয়টি ওয়াজিব হয়; তবে কয়েকটি ক্ষেত্রে তা এহতিয়াতে মুস্তাহাব। *মাসআলা : ১৬৩১- কিন্তু উপরোক্ত ক্ষেত্রে যদি কেউ নিশ্চিত থাকে যে, তাতে রোযা ভঙ্গ হয় না, তাহলে তার উপর কাফ্‌ফারা ওয়াজিব হবে না। অনুরূপভাবে যে ব্যক্তি নিশ্চিত নয় যে, তার উপর রোযা ফরজ হয়েছে কিনা তার ক্ষেত্রেও একই হুকুম।

মাসআলা : ১৬৩২- তিনভাবে রমজান মাসের রোযার কাফ্‌ফারা আদায় করা যায় : ক- একজন কৃতদাসকে মুক্ত করে; খ- দুই মাস রোযা রাখা তার মধ্যে এক মাস ও একদিন (৩১ দিন) একাধারে রাখতে হবে এবং বাকি দিনগুলো একাধারে রাখা আবশ্যক নয়; গ- ৬০ জন ফকিরকে পেট ভরে খাওয়ানো বা তাদের প্রত্যেককে এক মোদ (৭৫০ গ্রাম) খাদ্য প্রদান। যদি এর একটিও সম্ভব না হয়, তাহলে যতটুকু সম্ভব সদকা দিতে হবে, আর যদি সদকা দেয়ার ক্ষমতা না থাকে তাহলে তওবা করতে হবে, তবে এরূপ অবস্থা হবার পর যখনই সম্ভব হবে কাফ্‌ফারা দিতে হবে। *মাসআলা : ১৬৩৩- পূর্বোক্ত মাসআলার ২ নং বিষয়। *মাসআলা : ১৬৩৪- কাফ্ফারাসরূপ দু্‌ই মাস রোযা রাখতে হলে এমন সময় থেকে শুরু করা ঠিক হবে না, যখন এক মাস একদিনের মধ্যে কোন দিন উপস্থিত হয় যে দিন রোযা রাখা হারাম। যেমন : ঈদুল ফিতর বা ঈদুল আযহার দিন; অথবা যেদিন রোযা রাখা ওয়াজিব। *মাসআলা : ১৬৩৫- কাফ্ফারাসরূপ দু্‌ই মাস রোযা রাখার ক্ষেত্রে এক মাস একদিনের মাঝখানে শরিয়তি ওজর ব্যতীত যদি অন্য কোন সমস্যা সৃস্টি হয়, তাহলে পুনরায় প্রথম থেকে শুরু করতে হবে। *মাসআলা : ১৬৩৬- কাফ্ফারাসরূপ দু্‌ই মাস রোযা রাখার ক্ষেত্রে এক মাস একদিনের মাঝখানে যদি শরিয়তি ওজর সৃস্টি হয়, তাহলে পুনরায় প্রথম থেকে শুরু করতে হবে না। *মাসআলা : ১৬৩৭- হারাম কাজের মাধ্যমে রোযা ভঙ্গ করা হলে যদিও একটি কাফ্‌ফারা দিলেই যথেষ্ট, কিন্তু এহতিয়াতে মুস্তাহাবের ভিত্তিতে সম্মিলিত কাফ্‌ফারা (তিনটি কাফ্‌ফারাই) দিতে হবে। তবে যদি তিনটি কাফ্‌ফারা দেয়া সম্ভব না হয়, তাহলে যেটা সম্ভব তা দিলেই যথেষ্ট। *মাসআলা : ১৬৩৮- আল্লাহ ও তাঁর রাসূলের (সাল্লাল্লাহু আলাইহি ওয়া আলিহি ওয়া সাল্লাম) উপর ইচ্ছা করে মিথ্যারোপ করা হলে কাফ্‌ফারা নেই, কিন্তু এহতিয়াতে মুস্তাহাবের ভিত্তিতে কাফ্‌ফারা দিতে হবে। *মাসআলা : ১৬৩৯- রমজান মাসের একদিনে কয়েকটি রোযা ভঙ্গের কারণ ঘটানো হলেও একটি কাফ্‌ফারা দিলেই যথেষ্ট। *মাসআলা : ১৬৪১- প্রথমে বৈধ কাজের মাধ্যমে রোযা ভঙ্গ করার পর হারাম কাজ করা হলে বা তার বিপরীত করা হলে প্রথম কাজের কাফ্‌ফারা ধর্তব্য। *মাসআলা : ১৬৪২- ঢেকুর তোলার পর যে জিনিস বেড়িয়ে আসে তা যদি হালাল বস্তু হয়, তা ইচ্ছে করে গিলে ফেলা হলে কাজা ও কাফ্‌ফারা উভয়টি আদায় করতে হবে; আর যদি সে বস্তু হারাম হয়, তাহলে তিনটি কাফ্‌ফারা দেয়াই উত্তম। *মাসআলা : ১৬৪৩- নির্দিষ্ট দিনে মানত করা রোযা যদি ইচ্ছা করে ভঙ্গ করা হয়, তাহলে কাফ্‌ফারা দিতে হবে এবং সে কাফ্‌ফারার বিধান ভিন্ন রকম যা পরবর্তীতে বর্ণিত হবে। *মাসআলা : ১৬৪৪- কারো কথায় নিশ্চিত না হয়ে যদি কেউ মাগরিবের আগে ইফতার করে এবং ইফতার করার পর যদি বুঝা যায় যে, ইফতারের সময় হবার আগেই সে ইফতার করেছে; তবে কাজা ও কাফ্‌ফারা উভয়টি আদায় করতে হবে; আর যদি নিশ্চিত হয়, তাহলে কাজা আদায় করলেই যথেষ্ট। *মাসআলা : ১৬৪৫- ইচ্ছা করে রোযা ভাঙ্গার পর বৈধ কোন ওজর সৃষ্টি করা হলেও কাফ্‌ফারা বলবৎ থাকবে। *মাসআলা : ১৬৪৬- ইচ্ছা করে রোযা ভাঙ্গার পর যদি বৈধ কোন ওজর; যেমন : হায়েয বা নিফাস অথবা অসুস্থতা সৃষ্টি করা হয়, তাহলে এহতিয়াতে মুস্তাহাবের ভিত্তিতে কাফ্‌ফারা বলবৎ থাকবে; বিশেষ করে যদি ঔষধ খাওয়ার মাধ্যমে তা সৃষ্টি করা হয়। *মাসআলা : ১৬৪৭- রমজান মাসের প্রথম দিন ইচ্ছা করে রোযা ভাঙ্গার পর যদি বুঝা যায় যে, সেদিন শাবান মাসের শেষ দিন ছিল, তাহলে তার কাফ্‌ফারা দিতে হবে না। *মাসআলা : ১৬৪৮- রমজান মাসের ৩০তম দিন বা শাওয়াল মাসের প্রথম দিন বলে সন্দেহ করার পর ইচ্ছা করে রোযা ভাঙ্গার পর যদি বুঝা যায় যে, সেদিন শাওয়াল মাসের প্রথম দিন ছিল, তাহলে তার কাফ্‌ফারা দিতে হবে না। *মাসআলা : ১৬৪৯ ও ১৬৫০- রমজান মাসের দিনের বেলা নিজের স্ত্রীর সাথে যদি জোরপূর্বক সঙ্গম করা হয়, তাহলে সঙ্গমকারী পুরুষকে নিজের কাফ্‌ফারা দিতে হবে এবং এহতিয়াতের ভিত্তিতে তার স্ত্রীর কাফ্‌ফারাও দিতে হবে, কিন্তু যদি স্ত্রী সঙ্গমে রাজি থাকে, তাহলে উভয়ের উপর একটি করে কাফ্‌ফারা ওয়াজিব হবে। কিন্তু বিপরীত প্রক্রিয়া ঘটলে অর্থাৎ স্ত্রী স্বামীকে বাধ্য করলে, স্ত্রীকে তার স্বামীর কাফ্‌ফারা দিতে হবে না। *মাসআলা : ১৬৫১- রমজান মাসের দিনের বেলা নিজের স্ত্রীর সাথে যদি জোরপূর্বক সঙ্গম করা হয়, কিন্তু যদি স্ত্রী সঙ্গমের মাঝখানে তাতে রাজি হয়, তাহলে উভয়ের উপর একটি করে কাফ্‌ফারা ওয়াজিব হবে; তবে এহতিয়াতে মুস্তাহাবের ভিত্তিতে সে পুরুষকে উভয় কাফ্‌ফারা দিতে হবে। *মাসআলা : ১৬৫২- রমজান মাসের দিনের বেলা নিজের স্ত্রী ঘুমন্ত অবস্থায় যদি তার সাথে সঙ্গম করা হয়, একটি কাফ্‌ফারাই যথেষ্ট এবং স্ত্রীর রোযা সহীহ হবে। *মাসআলা : ১৬৫৩- স্ত্রী স্বামীকে অথবা স্বামী স্ত্রীকে যদি সঙ্গম ছাড়া অন্য কোন কাজে বাধ্য করার মাধ্যমে তার রোযা ভঙ্গ করে, তাহলে কারো জন্যই কাফ্‌ফারা ওয়াজিব হবে না। *মাসআলা : ১৬৫৪- কোন ব্যক্তি ওজরের কারণে রোযা না রাখলেও তার স্ত্রীর সাথে জোরপূর্বক সঙ্গম করতে পারবে না, কিন্তু সে যদি তার রোযাদার স্ত্রীর সাথে জোরপূর্বক সঙ্গক করে, পুরুষের উপর কাফ্‌ফারা ওয়াজিব হবে না। *মাসআলা : ১৬৫৫- কাফ্‌ফারা আদায় করার ব্যাপারে অলসতা করা উচিত নয়, কিন্তু তার জন্য তরিঘরি করা আবশ্যক নয়। *মাসআলা : ১৬৫৬- রোযার কাফ্‌ফারা যদি কয়েক বছর আদায় করা না হয়, তাহলে কাফ্‌ফারার পরিমাণ বৃদ্ধি পাবে না। *মাসআলা : ১৬৫৭- এক রোযার কাফ্ফারাসরূপ ৬০ জন ফকিরকে খাদ্য দেয়ার ইচ্ছা পোষণ করলে, যদি সম্ভব হয় তবে তার সংখ্যা কম করা ঠিক হবে না; এরূপ না করে তার কম সংখ্যক ফকিরকে খাদ্যের পরিমাণ বেশি দেয়া হলেও যথেষ্ট হবে না। কিন্তু যদি পূর্ণ সংখ্যক ফকির পাওয়া না যায়, তাহলে তার কম সংখ্যককে খাদ্যের পরিমাণ বেশি দিতে হবে। যেমন : যদি ৩০ জন ফকির হয়, তাহলে প্রতি জনকে দুই মোদ (১৫০০ গ্রাম) পরিমাণ খাদ্য দিতে হবে; অন্যথা সেসব ফকিরের পরিবারের অন্যান্য সদস্যদেরকেও সে পরিমাণ খাদ্য দিতে হবে যদিও তাদের মধ্যে কেউ বাচ্চা হয়ে থাকে। এরূপ ক্ষেত্রে এহতিয়াতে ওয়াজিব হল, পরবর্তীতে যখনই অন্যা কোন ফকির পাওয়া যাবে, তখন পুনরায় বাকি সংখ্যক ফকিরকেও এক মোদ (৭৫০ গ্রাম) পরিমাণ খাদ্য দিতে হবে। *মাসআলা : ১৬৫৮- যে ব্যক্তি অন্য কারো রোযা আদায় করার দায়িত্বভার গ্রহণ করেছে, সে যদি কোন দিন যোহরের পরে ইচ্ছা করে রোযা ভঙ্গ করে, তাহলে তার জন্য ১০ জন ফকিরের প্রত্যেককে এক মোদ (৭৫০ গ্রাম) পরিমাণ খাদ্য দিতে হবে; যদি তা সম্ভব না হয়, তাহলে এক রোযার পরিবর্তে তিন দিন রোযা রাখতে হবে।

মাসআলা : ১৬৫৯- কয়েকটি ক্ষেত্রে রোযার কাজা আদায় করাই যথেষ্ট অর্থাৎ তার জন্য কোন কাফ্‌ফারা আদায় করতে হবে না : ১) রমজান মাসের রাতে জুনুব হবার পর দ্বিতীয়বার ঘুমানোর পর যদি না জাগা হয়; ২) রোযার নিয়ত না করা বা রিয়া করার উদ্দেশ্যে রোযা রাখা এবং রোযা ভাঙ্গার ইচ্ছা পোষণ করা (বিস্তারিত ব্যাখ্যার জন্য ১৫৫১ নং মাসআলায় রুজু করুন) ইত্যাদি; ৩) জানাবাতের গোসল ভুলে গিয়ে এক বা একাধিক দিন যদি সে অবস্থায় রোযা রাখা হয়; ৪) ভোরবেলা অনুসন্ধান ব্যতিরেকেই কিছু খাওয়া এবং পরে বুঝতে পারা যে, তখন আজানের সময় অতিক্রম হয়ে গিয়েছিল; ৫) ভোরবেলা কারো কথার উপর (আজান না হবার ব্যাপারে সীকৃতিতে) বিশ্বাস করে কিছু খাওয়া এবং পরে বুঝতে পারা যে, তখন আজানের সময় অতিক্রম হয়ে গিয়েছিল; ৬) ভোরবেলা কারো কথার উপর বিশ্বাস না করে কিছু খাওয়া এবং পরে বুঝতে পারা যে, তার কথা সত্য ছিল অর্থাৎ তখন আজানের সময় অতিক্রম হয়ে গিয়েছিল; ৭) কারো কথার উপর বিশ্বাস করে কিছু খাওয়া এবং পরে বুঝতে পারা যে, তখন মাগরিবের আজান দেয়া হয় নি; ৮) মাগরিব হবার ব্যাপারে নিশ্চিত হয়ে কিছু খাওয়া এবং পরে বুঝতে পারা যে, তখন মাগরিবের আজান দেয়া হয় নি; ৯) তৃষ্ণার কারণে মুখে পানি নিয়ে তার স্বাদ গ্রহণ করার ফলে অনিচ্ছাকৃতভাবে তা গলার ভিতরে চলে গেলে কাজা আদায় করতে হবে; কিন্তু ভুলক্রমে বা তৃষ্ণার কারনে অথবা যেসব ক্ষেত্রে গড়গড়া করা মুস্তাহাব সেসব ক্ষেত্রে গড়গড়া করতে গিয়ে যদি অনিচ্ছাকৃতভাবে পানি গলার ভিতরে চলে যায়, তবে সেজন্য কাজা আদায় করতে হবে না। ১০) জরুরী অবস্থায়, বাধ্যতামূলকভাবে বা তাকিয়ার কারণে খাওয়া, পান করা অথবা সঙ্গম করা হলে কাজা আদায় করতে হয়; অনুরূপভাবে অন্যান্য ক্ষেত্রেও বাধ্যতামূলকভাবে বা তাকিয়ার কারণে রোযা ভঙ্গ করতে হলে এহতিয়াতে ওয়াজিবের ভিত্তিতে তার কাজা আদায় করতে হবে। *মাসআলা : ১৬৬০- মুখে পানি ছাড়া অন্য কিছু দেয়ার ফলে অনিচ্ছাকৃতভাবে তা গলার ভিতরে চলে গেলে অথবা নাকে পানি দেয়ার ফলে অনিচ্ছাকৃতভাবে তা গলার ভিতরে চলে গেলে; কাজা ওয়াজিব হবে না। *মাসআলা : ১৬৬১- রোযা অবস্থায় মুখে পানি নিয়ে তার স্বাদ গ্রহণ করা মাকরুহ; আর সেরূপ করার পর পানি বাইরে ফেলার ক্ষেত্রে তিনবার পুনরাবৃত্তি করা উচিত (যাতে নিশ্চিত হওয়া যায়)। *মাসআলা : ১৬৬২- যদি জানা থাকে যে, মুখে পানি নিয়ে তার স্বাদ গ্রহণ করার ফলে অনিচ্ছাকৃতভাবে তা গলার ভিতরে চলে যেতে পারে, তবে এরূপ করা নিষেধ; এমতবস্থায় যদি সেরূপ করা হয়, তাহলে এহতিয়াতে ওয়াজিবের ভিত্তিতে কাজা আদায় করতে হবে; এমনকি যদি তা করার পরও পানি ভিতরে চলে না যায়, তবুও এহতিয়াতে ওয়াজিবের ভিত্তিতে ঐ দিনের রোযার কাজা আদায় করতে হবে। *মাসআলা : ১৬৬৩- ভোরবেলা অনুসন্ধান করার পর নিশ্চিত হয়ে কিছু খাওয়ার পর যদি বুঝতে পারা যায় যে, তখন আজানের সময় অতিক্রম হয়ে গিয়েছিল; তাহলে তার কাজা আদায় করতে হবে না। *মাসআলা : ১৬৬৪- মাগরিবের ব্যাপারে নিশ্চিত না হয়ে ইফতার করা যাবে না; কিন্তু যদি ফজরের আজানের ব্যাপারে নিশ্চিত না হয়ে কিছু খাওয়া হয়, তাহলে রোযা বাতিল হবে না।

মাসআলা : ১৬৬৫- পাগল ব্যক্তি সুস্থ হবার পর পাগল অবস্থায় অতিক্রান্ত রোযা সমূহের কাজা আদায় করতে হবে না। *মাসআলা : ১৬৬৬- কাফের মুসলমান হবার পর কাফের অবস্থায় অতিক্রান্ত রোযা সমূহের কাজা আদায় করতে হবে না। কিন্তু মুসলমান কাফের হবার পর পুনরায় যদি মুসলমান হয়, তাহলে সে অবস্থায় অতিক্রান্ত রোযা সমূহের কাজা আদায় করতে হবে। *মাসআলা : ১৬৬৭- মাতাল ব্যক্তি সুস্থ হবার পর মাতাল অবস্থায় অতিক্রান্ত রোযা সমূহের কাজা আদায় করতে হবে। *মাসআলা : ১৬৬৮- কোন শরিয়তি ওজরের কারণে কিছুদিন রোজা না থাকার পর যদি তার সংখ্যার ব্যাপারে কেউ নিশ্চিত হতে না পারে, তাহলে তার ধারণা মোতাবেক নুন্যতম সংখ্যক রোযা রাখলেই যথেষ্ট হবে। *মাসআলা : ১৬৬৯- রমজান মাসের কাজা রোযাগুলো ধারাবাহিকভাবে আদায় করা আবশ্যক নয়, কিন্তু যদি পরবর্তী রমজান মাসের সময় ঘনিয়ে আসে, তাহলে শেষ দিকের রোযাগুলো আগে রাখা উত্তম। *মাসআলা : ১৬৭০- কয়েকটি রমজান মাসের রোযা যদি কারো কাজা থাকে, তখন যদি কোন বছরের কাজা আদায় করছে তা নির্দিষ্ট করা না হয়, তাহলে শেষ রমজান মাসের কাজা বলে পরিগণিত হবে না এবং তখন সে বছর অতিক্রম হবার কারণে অতিরিক্ত কাফ্‌ফারা বলবৎ থাকবে। *মাসআলা : ১৬৭১- রমজান মাসের কাজা রোযা রাখার সময় যোহরের আগে ইচ্ছাকৃতভাবে ভেঙ্গে ফেলা যাবে; তবে যদি পরবর্তী রমজান মাস ঘনিয়ে আসে তবে না ভাঙ্গাই উত্তম। *মাসআলা : ১৬৭২- মৃতব্যক্তির রোযার দায়িত্ব নেয়ার পর রোযা রাখা হলে, যোহরের পরে ইচ্ছাকৃতভাবে ভেঙ্গে ফেলা উচিত হবে না। *মাসআলা : ১৬৭৩- হায়েয, নিফাস বা অসুস্থতার কারণে যদি কোন রোযা কাজা হয় এবং তার কাজা আদায় করার পূর্বেই যদি কেউ মারা যায়, তাহলে সেসব কাজা হিসেব হবে না (অর্থাৎ ক্ষমাকৃত বলে ধরা হবে)। *মাসআলা : ১৬৭৪- অসুস্থতার কারণে যদি কিছু রোযা কাজা হয় এবং সে অসুস্থতা যদি পরবর্তী রমজান মাস পর্যন্ত অব্যাহত থাকে, তাহলে সেসব কাজা আদায় করতে হবে না বরং প্রতি দিনের জন্য শুধু এক মোদ (৭৫০ গ্রাম) খাদ্য ফকিরকে দিলেই যথেষ্ট হবে; কিন্তু অন্যান্য সমস্যার কারণে সেরূপ হলে এই হুকুম প্রযোজ্য হবে না; তখন সেসব কাজা রোযা বলবৎ থাকবে এবং এহতিয়াতে মুস্তাহাবের ভিত্তিতে তার সাথে প্রতি দিনের জন্য এক মোদ (৭৫০ গ্রাম) খাদ্য ফকিরকে দিতে হবে। *মাসআলা : ১৬৭৫- অসুস্থতার কারণে যদি কিছু রোযা কাজা হয় এবং সে অসুস্থতা যদি পরবর্তী রমজান মাস পর্যন্ত অব্যাহত না থাকে, কিন্তু ভিন্ন কোন ওজরের কারণে যদি সে বছর তার কাজা আদায় করতে না পারা যায়, তাহলে সেসব রোযার কাজা আদায় করতে হবে এবং এহতিয়াতে মুস্তাহাবের ভিত্তিতে তার সাথে প্রতি দিনের জন্য এক মোদ (৭৫০ গ্রাম) খাদ্য ফকিরকে দিতে হবে। *মাসআলা : ১৬৭৬- কোন ওজরের কারণে যদি রোযা রাখা না যায় এবং রমজান মাসের পর ওজর শেষ হবার পরও যদি সে বছর তার কাজা আদায় করতে না পারা যায়, তাহলে সেসব রোযার কাজা আদায় করতে হবে এবং তার সাথে প্রতি দিনের জন্য এক মোদ খাদ্য ফকিরকে দিতে হবে। *মাসআলা : ১৬৭৭- রোযার কাজা আদায় করতে যদি অবহেলা করা হয় এবং তারপর সময় সংকীর্ণ হয়ে যায় এবং তখন নতুন করে ওজর উপস্থিত হয়; তাহলে সেসব রোযার কাজা আদায় করতে হবে এবং তার সাথে প্রতি দিনের জন্য এক মোদ খাদ্য ফকিরকে দিতে হবে। একই হুকুম তার জন্য প্রযোজ্য হবে যে ব্যক্তি ওজর সমাপ্ত হবার পর কাজা আদায় করার সিদ্ধান্ত নেয়, কিন্তু তা আদায় করার আগে সময় সংকীর্ণতার জন্য নতুন ওজর সৃষ্টি হয়। *মাসআলা : ১৬৭৮- কারো অসুস্থতা যদি কয়েক বছর ধরে চলতে থাকে; তারপর যখন সে সুস্থ হবে তখন শুধু শেষ রমজান মাসের রোযা রাখতে হবে এবং তার পূর্বের বছরগুলোর প্রতিদিনের রোযার জন্য শুধু এক মোদ খাদ্য ফকিরকে দিতে হবে। *মাসআলা : ১৫৭৯- যার প্রতিদিনের রোযার জন্য শুধু এক মোদ খাদ্য ফকিরকে দিতে হয়; সে কয়েক দিনের কাফ্‌ফারা একজন ফকিরকে দিতে পারবে। *মাসআলা : ১৫৮০- রোযার কাজা আদায়ের সময় যদি কয়েক বছর পিছিয়ে দেয়া হয়; তবুও তার কাজা আদায় করতে হবে এবং প্রথম বছর পেছানোর কারণে প্রতিদিনের রোযার জন্য এক মোদ খাদ্য ফকিরকে দিতে হবে; কিন্তু অন্যান্য বছর পেছানোর জন্য কোন অতিরিক্ত কর্তব্য নেই। *মাসআলা : ১৬৮১- রমজান মাসের রোযা ইচ্ছা করে না রাখা হলে তার কাজা আদায় করার পাশাপাশি প্রতি দিনের রোযার জন্য তিনটি কাফ্‌ফারার মধ্যে একটি আদায় করতে হবে; কিন্তু যদি তা পরের বছরও পূর্ণ করা না হয়, তাহলে এহতিয়াতে ওয়াজিবের ভিত্তিতে তার সাথে অতিরিক্ত এক মোদ খাদ্য ফকিরকে দিতে হবে। *মাসআলা : ১৬৮২- রমজান মাসের রোযা ইচ্ছা করে না রাখা হলে তারপর রোযা ভঙ্গের যত কাজই করা হোক না কেন, একটি কাফ্‌ফারাই যথেষ্ট। *মাসআলা : ১৬৮৩- পিতার মৃত্যুর পর তার কাজা নামায বড় ছেলের উপর ওয়াজিব হয়, একইভাবে রমজান মাসের কাজা রোযাও ওয়াজিব হয়; তবে প্রতি দিনের রোযার পরিবর্তে এক মোদ খাদ্য ফকিরকে দিলেই যথেষ্ট হবে, যদিও তা পিতার রেখে যাওয়া সম্পত্তি থেকে দেয়া হয় (যদি তার ওয়ারিসগণ রাজি থাকে)। *মাসআলা : ১৬৮৪- পিতার মৃত্যুর পর রমজান মাসের কাজা রোযা ব্যতিরেকে তার অন্য কোন ওয়াজিব রোযার কাযা; যেমন : মানতের রোযা, অন্য কারো রোযা পালন করার চুক্তিস্বরূপ রোযা ইত্যাদি না রাখা হলেও তা তার বড় ছেলের উপর ওয়াজিব হয় না।

মাসআলা : ১৬৮৫- যে মুসাফির (সফরকারী পথিক বা পর্যটক) তার চার রাকাতের নামায দুই রাকাত পড়ে, সেরূপ অবস্থায় সে রোযা রাখতে পারবে না। কিন্তু বিপরীত অবস্থায় (যে মুসাফির তার চার রাকাতের নামায চার রাকাতই পড়ে তাকে) রোযা রাখতে হবে। *মাসআলা : ১৬৮৬- রমজান মাসে সফর করাতে অসুবিধা নেই, কিন্তু যদি তা রোযা রাখার ভয়ে (বা তা থেকে পালানোর উদ্দেশ্যে করা) হয়, তাহলে তা মাকরুহ। হজ্ব, ওমরা অথবা জরুরি কাজ ব্যতীত অন্য কাজের জন্য সফর করার ক্ষেত্রেও একই হুকুম প্রযোজ্য হবে। *মাসআলা : ১৬৮৭- রমজান মাসের রোযা ব্যতীত অন্য কোন রোযা কারো উপর ওয়াজিব হলে; যেমন : নির্দিষ্ট দিনে কারো রোযা রাখার ব্যাপারে চুক্তিবদ্ধ হলে বা এ'তেকাফের তৃতীয় দিনের রোযা ইত্যাদি; তখন সফর করা যাবে না; যদি তখন সে ব্যক্তি সফরে থাকে, তাহলে সেখানে ১০ দিন থাকার নিয়ত করে রোযা রাখতে হবে। আর যদি তা মানত করার কারণে ওয়াজিব হয়ে থাকে, তাহলে বাহ্যত দেখা যায় যে, সে ক্ষেত্রে সফর জায়েয এবং ১০ দিন থাকার নিয়ত করা ওয়াজিব নয়, তবে জরুরী অবস্থা না হলে তখন সফর না করাই উত্তম এবং সফরে থাকলে ১০ দিন থাকার নিয়ত করা উত্তম; কিন্তু যদি কসম বা “আহদ” এর কারণে রোযা ওয়াজিব হয়, এহতিয়াতে ওয়াজিবের ভিত্তিতে সফরে যাওয়া ঠিক নয় এবং সফরে থাকলে ১০ দিন থাকার নিয়ত করা উচিত। *মাসআলা : ১৬৮৮- নির্দিষ্ট দিনে মুস্তাহাব রোযা রাখার মানত করা হলে, তখন সফরে থাকা অবস্থায়ও রোযা রাখা যাবে; কিন্তু নির্দিষ্ট দিনের নিয়ত করা না হলে, সফরে থাকা অবস্থায় সে রোযা রাখা যাবে না। একইভাবে নির্দিষ্ট দিনে মুস্তাহাব রোযার মানত যদি এভাবে করা হয় যে, তখন সফরে বা অন্য যে অবস্থাতেই থাকা হোক না কেন রোযা রাখব, তাহলে সফরে থাকলেও সেদিন রোযা রাখতে হবে। *মাসআলা : ১৬৮৯- মনোবাসনা পূরণের লক্ষ্যে মুসাফির মদীনা শরিফে থাকা অবস্থায় তিন দিন মুস্তাহাব রোযা রাখতে পারবে এবং এহতিয়াতের ভিত্তিতে ঐ তিন দিন বুধ, বৃহস্পতি ও শুক্রবার হলে উত্তম। *মাসআলা : ১৬৯০- মুসাফিরের যদি জানা না থাকে যে, সফররত অবস্থায় রোযা রাখা যায় না, ঐ ব্যক্তি রোযা রাখা অবস্থায় দিনের বেলা যদি সে মাসআলা বুঝতে পারে, তাহলে তার রোযা বাতিল বলে পরিগণিত হবে; কিন্তু ইফতারের পর যদি সে মাসআলা বুঝতে পারে, তাহলে তার রোযা সহীহ হবে। *মাসআলা : ১৬৯১- সফররত অবস্থায় রোযা রাখার মাসআলা বা সফরের কথা যদি কেউ ভুলে গিয়ে রোযা রাখে, তাহলে এহতিয়াতের ভিত্তিতে তার রোযা বাতিল বলে গণ্য হবে। *মাসআলা : ১৬৯২- যোহরের পরে সফর করা হলে এহতিয়াতের ভিত্তিতে রোযা পূর্ণ করতে হবে এবং তার কাজা আদায় করার প্রয়োজন হবে না; কিন্তু যোহরের আগে সফর করা হলে এহতিয়াতে ওয়াজিবের ভিত্তিতে রোযা রাখা যাবে না, বিশেষ করে যদি রাতে সফরের নিয়ত করা হয়; তবে সর্বাবস্থায় “হাদ্দে তারাখখোস অতিক্রম হবার আগে রোযা ভঙ্গের কোন কাজ করা যাবে না; যদি করা হয়, তাহলে কাফ্‌ফারা ওয়াজিব হবে। *মাসআলা : ১৬৯৩- মুসাফির যদি যোহরের আগে তার নিজ এলাকায় বা যেখানে নুন্যতম ১০ দিন থাকবে, সেখানে পৌঁছে; সেরূপ অবস্থায় যদি রোযা ভঙ্গের কোন কাজ না করে থাকে তাহলে এহতিয়াতে ওয়াজিবের ভিত্তিতে ঐ দিন রোযা রাখতে হবে এবং তাহলে কাজা আদায় করতে হবে না, কিন্তু যদি রোযা ভঙ্গের কোন কাজ করে থাকে তাহলে শুধু তার কাজা আদায় করতে হবে। *মাসআলা : ১৬৯৪- মুসাফির যদি যোহরের পরে তার নিজ এলাকায় বা যেখানে নুন্যতম ১০ দিন থাকবে, সেখানে পৌঁছে; এহতিয়াতে ওয়াজিবের ভিত্তিতে সেদিনের রোযা বাতিল বলে পরিগণিত হবে এবং সেদিনের কাজা আদায় করতে হবে। *মাসআলা : ১৬৯৫- মুসাফির ও যার রোযা রাখার ব্যাপারে ওজর আছে; রমজান মাসের দিনের বেলা সঙ্গম করা, পেট ভরে খাওয়া ও পানাহার করা তার জন্য মাকরুহ।

মাসআলা : ১৬৯৬- যেসব বৃদ্ধলোক রোযা রাখতে পারে না বা রোযা রাখা তার কষ্টকর হয়, তার জন্য রোযা রাখা ওয়াজিব নয়; তবে দ্বিতীয় সমস্যার জন্য প্রতি দিনের রোযার পরিবর্তে এক মোদ খাদ্য ফকিরকে দিতে হবে। *মাসআলা : ১৬৯৭- বার্ধক্যের কারণে যে রোযা রাখে নি, রমজান মাসের পর যদি সে রোযা রাখার ক্ষমতা ফিরে পায়, তাহলে এহতিয়াতে মুস্তাহাবের ভিত্তিতে সেসব রোযার কাজা আদায় করতে হবে। *মাসআলা : ১৬৯৮- যেসব লোক অসুস্থতার কারণে রোযা রাখতে পারে না বা রোযা রাখা তার জন্য কষ্টকর হয়, তার জন্য রোযা রাখা ওয়াজিব নয়; তবে দ্বিতীয় সমস্যার জন্য প্রতি দিনের রোযার পরিবর্তে এক মোদ খাদ্য ফকিরকে দিতে হবে এবং এরূপ অবস্থার পর যদি সে সুস্থ হয় সেসব রোযার কাজা আদায় করতে হবে না। *মাসআলা : ১৬৯৯- যে মহিলার গর্ভের সন্তান প্রসবের সময় ঘনিয়ে এসেছে, যদি রোযা রাখা তার জন্য বা তার বাচ্চার জন্য কষ্টকর হয়, তাহলে তার জন্য রোযা রাখা ওয়াজিব নয়; তবে প্রতি দিনের রোযার পরিবর্তে এক মোদ খাদ্য ফকিরকে দিতে হবে এবং পরে সেসব রোযার কাজা আদায় করতে হবে। *মাসআলা : ১৭০০- যে মহিলা (নিজ বা অন্যাকারো) কোন বাচ্চাকে দুধ পান করায় এবং তার দুধ কম রয়েছে, যদি রোযা রাখা তার জন্য বা তার বাচ্চার জন্য কষ্টকর হয়, তাহলে তার জন্য রোযা রাখা ওয়াজিব নয়; তবে প্রতি দিনের রোযার পরিবর্তে এক মোদ খাদ্য ফকিরকে দিতে হবে এবং পরে সেসব রোযার কাজা আদায় করতে হবে; কিন্তু এহতিয়াতে ওয়াজিবের ভিত্তিতে এই হুকুম শুধু এমন মহিলার বেলায় প্রযোজ্য হবে, যে বাচ্চাকে সে দুধ পান করানো হচ্ছে তার দুধ পান করানোর অন্য কোন পথ নেই; কিন্তু যদি অন্য কোন পথ থাকে, তাহলে এই হুকুম (পালনে সমস্যা রয়েছে) তার ক্ষেত্রে প্রমাণিত নয়।

মাসআলা : ১৭০১- চার ভাবে মাসের প্রথম দিন প্রমাণ করা যায় : ১) স্বয়ং চোখে দেখে; ২) বিশ্বাসযোগ্য কিছু লোক বা বিষয়ের মাধ্যমে যদি নিশ্চিত হওয়া যায়; ৩) দুই জন আদেল (ন্যায় পরায়ণ) ব্যক্তির কথায়। তবে যদি তাদের দুউ জন চাঁদের বৈশিষ্ট্য দু্‌ই রকম বর্ণনা করে, তাহলে তা প্রমাণিত হবে না; একইভাবে যদি কেউ তার বিপরীত অবস্থার প্রতি নিশ্চিত হয় অথবা তাদের সাক্ষ্য বাতিলের পর্যায়ে যায় বা তাদের সাক্ষেরর ব্যাপারে সমস্যা থাকে, তাহলেও চাঁদ উঠা প্রমাণিত হবে না। ৪) পূর্ববর্তী আরবী মাসের যদি ৩০ দিন পূর্ণ হয়। *মাসআলা : ১৭০২- শরিয়তি হাকিমের হুকুমে মাসের প্রথম দিন প্রমাণিত হয় না; তবে যদি তার মাধ্যমে চাঁদ দেখা বিষয়ের প্রমাণের মত হয়, তাহলে সম্ভব। *মাসআলা : ১৭০৩- জ্যোতির্বিজ্ঞানী বা জ্যোতিষীর কথায় মাসের প্রথম দিন প্রমাণিত হয় না; তবে যদি তার কথায় নিশ্চিত হওয়া যায়, তাহলে সম্ভব। *মাসআলা : ১৭০৪- অনেক উপরে ওঠার কারণে বা পূর্বের চাঁদ অনেক দেরিতে ডুবার কারণে চাঁদ উঠা প্রমাণিত হয় না। একইভাবে চাঁদ যদি মোটা দেখা যায়, তাতেও প্রমাণিত হয় না যে, সেদিন চাঁদের দ্বিতীয় দিন। *মাসআলা : ১৭০৫- চাঁদ উঠা প্রমাণিত না হবার কারণে যেদিন থেকে রোযা রাখা হচ্ছে যদি পরে প্রমাণিত হয় যে, সেদিন দ্বিতীয় দিন ছিল, তাহলে তার পূর্বের দিনের রোযার কাজা আদায় করতে হবে। *মাসআলা : ১৭০৬- এক শহরে বা দেশে যদি চাঁদ উঠা প্রমাণিত হয়, তাহলে তার সমান্তরাল অক্ষে অবস্থিত শহর বা দেশেও চাঁদ উঠা প্রমাণিত হবে। *মাসআলা : ১৭০৭- রমজান মাসের শেষ দিন বা শাওয়াল মাসের প্রথম দিনের কোনটিই যদি প্রমাণিত না হয়, তাহলে সেদিন অবশ্যই রোযা রাখতে হবে। কিন্তু যদি দিনের মাঝখানে শাওয়াল মাসের প্রথম দিন প্রমাণিত হয়, তাহলে সেদিন অবশ্যই খেতে হবে। *মাসআলা : ১৭০৮- কারাবদ্ধ ব্যক্তি যদি চাঁদ উঠার ব্যাপারে একিন করতে না পারে, তাহলে তার ধারণা মোতাবেক আমল করতে হবে। যদি কোন ব্যাপারেই সে ধারণা করতে না পারে, তাহলে যেকোন উপায়ে অর্জিত ধারণার উপর ভিত্তি করে আমল করতে হবে; এমনকি সন্দেহের উপরও আমল করা যাবে।

মাসআলা : ১৭০৯- ঈদুল ফিতর ও ঈদুল আযহার দিনে রোযা রাখা হারাম এবং রমজান মাসের প্রথম দিন যদি প্রমাণিত না হয় সেদিন (শাবান মাসের শেষ দিন) রমজান মাসের প্রথম দিনের নিয়তে রোযা রাখা হারাম। *মাসআলা : ১৭১০- মহিলার মুস্তাহাব রোযা রাখার কারণে যদি তার স্বামীর কাম চাহিদায় ব্যাঘাত ঘটে, তাহলে তা হারাম। অনুরূপভাবে যে ওয়াজিব রোযা নির্দিষ্ট কোন দিনে রাখা ওয়াজিব নয় কোন দিন তা রাখার কারণে যদি তার স্বামীর কাম চাহিদায় ব্যাঘাত ঘটে, এহতিয়াতে ওয়াজিবের ভিত্তিতে সেদিন রোযা রাখা বাতিল বলে গণ্য হবে এবং সেদিন রোযা রাখা হলে সেই ওয়াজিব রোযার দায়িত্ব পালিত হবে না। একইভাবে এহতিয়াতে ওয়াজিবের ভিত্তিতে যদি কোন মহিলার স্বামী সেসব রোযা নির্দিষ্ট কোন দিনে রাখতে নিষেধ করে থাকে, তবে সেদিন রোযা রাখা বাতিল বলে গণ্য হবে। আর যদি তার স্বামীর অধিকারের সাথে তা বিরোধ না হয়, তবুও এহতিয়াতে মুস্তাহাবের ভিত্তিতে তার স্বামীর অনুমতি ছাড়া সেদিন মুস্তাহাব রোযা রাখতে পারবে না। *মাসআলা : ১৭১১- সন্তানের মুস্তাহাব রোযা যদি তার পিতামাতার কষ্টের কারণ হয় সে রোযা রাখা হারাম। *মাসআলা : ১৭১২- সন্তান মুস্তাহাব রোযা রাখার পর দিনের বেলা যদি তার পিতা বা মাতা তাকে রোযা রাখতে নিষেধ করে এবং যদি ঐ বিরোধিতা পিতা বা মাতার কষ্টের কারণ হয়, সেদিন রোযা রাখা যাবে না (রোযা ভেঙ্গে ফেলতে হবে)। *মাসআলা : ১৭১৩- ডাক্তারের মতে যদি কারো জন্য রোযা রাখা ক্ষতিকর হয়, কিন্তু সে নিজে যদি নিশ্চিত থাকে যে, তেমন ক্ষতিকর নয় তাহলে রোযা রাখতে হবে; অন্যদিকে ডাক্তারের মতে যদি কারো জন্য রোযা রাখা ক্ষতিকর না হয়, কিন্তু সে নিজে যদি নিশ্চিত থাকে বা ধারণা করে যে ক্ষতিকর, তাহলে তার জন্য রোযা রাখা ওয়াজিব হবে না। *মাসআলা : ১৭১৪- যদি কেউ নিশ্চিত থাকে বা ধারণা করে যে, রোযা রাখা তার জন্য ক্ষতিকর ও সে কারণে তার ভয় সৃষ্টি হয় এবং তা বিবেকের বিচারে গ্রহণযোগ্য হয়, তাহলে তার জন্য রোযা রাখা ওয়াজিব হবে না; বরং যদি সে কারণে দৈহিক সমস্যা বা মৃত্যুর কারণ হয়, তাহলে তার জন্য রোযা রাখা হারাম। এরূপ না হলে আশা করে রোযা রাখার পর যদি কোন সমস্যা সৃষ্টি না হয়, তাহলে সে রোযা সহীহ হবে। *মাসআলা : ১৭১৫- যদি কেউ নিশ্চিত থাকে যে, রোযা রাখা তার জন্য তেমন ক্ষতিকর নয়, তখন রোযা রেখে মাগরিবের পর যদি সে বুঝতে পারে যে, ঐ রোযা তার জন্য ক্ষতিকর ছিল, তাহলে এহতিয়াতে ওয়াজিবের ভিত্তিতে ঐ রোযার কাজা আদায় করতে হবে। *মাসআলা : ১৭১৬- আরো কিছু হারাম রোযা আছে যা বিস্তারিত গ্রন্থে বর্ণিত হয়েছে। *মাসআলা : ১৭১৭- আশুরার দিনে (মহররম মাসের ১০ তারিখ) এবং যেদিন সন্দেহ হবে যে ঈদুল আযহা বা যিল হজ্ব মাসের নয় তারিখ, সেদিন রোযা রাখা মাকরুহ।

মাসআলা : ১৭১৮- উপরে বর্ণিত হারাম ও মাকরুহ রোযার দিন ব্যতীত বছরের অন্য সকল দিন রোযা রাখা মুস্তাহাব। তবে কিছু দিন মুস্তাহাব রোযা রাখার ব্যাপারে (হাদীসে) অনেক তাগাদা প্রদান করা হয়েছে। যেমন : প্রতি মাসের প্রথম ও শেষ বৃহস্পতিবার, প্রতি মাসের ১০ তারিখের পরের বুধবার রোযা রাখা মুস্তাহাব। এসব দিনে যদি কেউ রোযা না রাখে তার কাজা আদায় করা মুস্তাহাব এবং যদি তা আদায় করা না যায়, তাহলে প্রতি দিনের রোযার বিনিময়ে এক মোদ খাদ্য অথবা এক রৌপ্য মুদ্রার ১/২ অংশ ফকিরকে দেয়া মুস্তাহাব। প্রতি মাসের ১৩শ ও ১৪শ ও ১৫শ দিবসে; পুরো রজব ও সাবান মাস অথবা আংশিক কিছু দিন; নববর্ষের (বছরের প্রথম) দিন; শাওয়াল মাসের ৪-৯ তারিখ; যিলকদ মাসের ২৪ ও ২৯ তারিখ; যিলহজ্ব মাসের ১-৯ তারিখ; তবে যদি নয় তারিখ রোযা রাখার কারণে আরাফাতের দোয়া পড়া না যায়, তাহলে সেদিন রোযা রাখা মাকরুহ; গাদীর দিবসে (যিলহজ্ব মাসের ১৮ তারিখ); মোবাহেলার দিবস (যিলহজ্ব মাসের ২৪ তারিখ); মহররম মাসের ১, ৩, ও ৭ তারিখ; যিলহজ্ব মাসের ১, ৩ ও ৭ তারিখ; রাসূলের সাল্লাল্লাহু আলাইহি ওয়া আলিহি ওয়া সাল্লাম’র জন্মদিনে; জমাদিউল আউয়াল মাসের ১৫ তারিখ; এবং রাসূলের সাল্লাল্লাহু আলাইহি ওয়া আলিহি ওয়া সাল্লাম নবুওতি অভিষেকের দিনে (রজব মাসের ২৭ তারিখ) ইত্যাদি। মুস্তাহাব রোযা রাখার পর তা পূর্ণ করা ওয়াজিব নয়, বরং যদি তার কোন মুমিন ভাই তাকে খাওয়ার দাওয়াত করে তাহলে সে রোযা ভেঙ্গে খাওয়া মুস্তাহাব, এমনকি যদিও তা যোহরের পরে হয়ে থাকে।

মাসআলা : ১৭১৯- পাঁচ জন ব্যক্তির জন্য রমজান মাসে রোযা ভঙ্গের কারণ ঘটানো থেকে বিরত থাকা মুস্তাহাব : ১- মুসাফির যদি রোযা ভঙ্গের কারণ ঘটিয়ে থাকে, কিন্তু যোহরের আগে তার নিজ এলাকা বা যেখানে ১০ দিন থাকবে সেখানে পৌঁছে যায়, তার জন্য; ২- মুসাফির যদি যোহরের পরে তার নিজ এলাকা বা যেখানে ১০ দিন থাকবে সেখানে পৌঁছে যায়, তার জন্য; ৩- অসুস্থ ব্যক্তি যদি যোহরের আগে বা পরে সুস্থ হয়, তার জন্য রোযা ভঙ্গের কারণ ঘটানো থেকে বিরত থাকা মুস্তাহাব; আর যদি রোযা ভঙ্গের কারণ না ঘটিয়ে থাকে তাহলে এহতিয়াতে ওয়াজিবের ভিত্তিতে রোযা রাখা উচিত। ৪- যে মহিলা দিনের বেলায় হায়েয বা নিফাস থেকে পবিত্র হয়েছে; এবং ৫- কোন কাফের যেদিন মুসলমান হবে, সেদিন মুসলমান হবার পূর্বে রোযা ভঙ্গের কারণ ঘটানো থেকে বিরত থাকা মুস্তাহাব। *মাসআলা : ১৭২০- ইফতার করার পূর্বে মাগরিব নামায পড়া মুস্তাহাব; কিন্তু যদি সে কারণে নামাযের খুশু ও খুযুতে ব্যাঘাত ঘটে, তাহলে আগে ইফতার করা উত্তম; কিন্তু সম্ভব হলে ফজিলতপূর্ণ সময়ে নামায পড়া উত্তম।

(M: 970): A na kallon azumi a matsayin ibadar da Allah ya sanya wa mutane, ta yadda yin niyyar sa biyaiya ce da neman dacewar Allah (s.a.w), darsa niyyar yin sa kadai ta isa a matsayin niyya ko da kuwa bisa dogaro ne, ba dole sai an furta niyyar a baki ba duk da cewa yi a bakin ya fi, haka nan ma cikin niyyar ba dole sai ya hada da nufin rashin karya azumi cikin ta (niyyar), azumi kuma ba ya cutuwa da rashin niyyar matukar an tashi da shi ko chanja ja azumin da ya niyyata zuwa wani azumin, kuma ba dole sai ya kudurci tsawon lokacin azumin sa a niyya ba ko wani dan lokaci cikin lokacin azumin, haka nan ma yin baccin gaba dayan lokacin azumi ba ya cutar da azumi balle yin baccin wani dan lokaci yayi azumi, amman kuma idan mutum ya yi farfadiya ko maye (buguwa) cikin baccin (sa lokacin) azumi sai ya farka da rana to ya cika azumin sa (azumin ya yi bia fatawa) idan bai cika azumin ba ramuwa ta kama shi, amma idan buguwa ya yi cikin baccin bayan niyya kuma ya farka kafin lokacin shan ruwa to yankan shakku shi ne ya cika azumin kuma ya rama shi. *(M: 971): Ba dole sai mutum ya kudurce niyyar wajabci, biyayya, ramuwa ko wanin sa da nufin lallai sai ya ayyana shi kamar ramuwa ko kaffara – kamar yadda bayani ke zuwa – abin da a ke bukatar a kudurce, idan aka hade niyyar sa waje daya (idan azumin sama da daya ne) ya isar. *(M: 972): A na bukatar kudurce niyyar azumin ramuwa, jin niyyar rama azumin da ya gabata ya wadatar, a na lura da cewar idan za a rama azumi a fara azumin har a gama, ko da bai niyyace shi ba ya isar masa fara azumin, idan kuma niyyar daya-daya ya yi cikin da yawa daga azumin ramuwa ko wanin sa niyya daya ta isar masa. *(M: 973): A na lura cikin azumi da – abubuwa kamar yadda ya gabata – niyyar sa ta yi daidai idan ya hada ta baki daya matukar ya kudurce ta tsakanin sauran ibadu, haka nan abin ya ke ga wanda ya kudurce rashin ci da sha da sauran dokokin shari'a (wajan karya azumi), ba dole sai ya baiyana gudun abubuwan da kan iya bata masa azumi, da bai bayyana wasu daga abubuwan da kan iya bata azumi ba – kamar jima'i – ko nufin rashin karya azumi ba zai cutar da azuminsa ba. *(M: 974): Babu damar yin wani azumin da ba na ramadana ba cikin watan ramadana, ko da mai azumin ba azumi a kan sa kamar matafiyi, idan ya yi niyyar yin wani azumin ba ramadanan ba azumin sa bai yi ba, haka nan ma idan bai warware niyyar sa (ta yin wani azumin) ba domin kusanci ba – da kuma bai san a cikin ramadan ya ke ba ko ya manta to a nan azumin sa ya yi (a matsayin na ramadan) sai ya bar shi (azumin) a matsayin na ramadan ba wanda ya yi niyya ba da farko. *(M: 975): Azumi ya inganta yayin da aka tashi da shi, ba wai dole sai an tantance niyyar sa ba (matukar an yi niyyar tashi da shi), sai dai amman domin yanke shakka an so kudurce niyyar sa ko da lokaci daya ne da nufin zai tashi da azumin wajibi gobe, haka nan ma abin ya ke game da azumin da ya ke na neman lada a kan gina niyya kan neman kusancin Allah (s.a.w) amman a lokacin da ya halatta ya yi azumin (neman ladan) kuma mai azumin ya na da damar ya yi azumin ba tare da matsalar hukuncin rashin azumi a kan sa ba kamar matafiyi ko wanda a ke bin sa bashin azumin ramadan, haka ma abin ya ke a kan azumin bakance da bangarorin bakancen, sai dai in an takaita niyyar kamar azumi don godiya ga Allah ko tsawa, misalin sa ramuwa da kaffara da makamantan wannan idan bai tsayar da rana ko lokacin da zai yi azumin ba, na'am amman idan ya yi nufin cikin niyyar sa da zai yi guda daya wannan ya isar masa. *(M: 976): Lokacin wajabcin niyyar da aka ayyana na yiyuwa ne ko da a daidai ketowar al'fijir na gaskiya ne amman bisa yankan shakku (ihtiyadi), a na nufin mai azumi ya niyyace kame baki tare da niyyar azumi ko da da ka ne ba kuma a na nufin a kwai wani tsayayyen lokacin da ake buktar niyya cikin sa ba, amman azumin wajibi lokacin niyyar sa na kaiwa har zuwa zawali (tsakkiyar rana) sai dai wannan lokacin kurarre ne, amman mai azumi na da daman jinkirta niyyar sa bisa zabi, da mutum zai wayi gari na nufin yin wani abun da kan iya karya azumi sai ta bayyana gare shi cewa azumi ya kama kafin zawali kuma ya niyyaci yin azumin wajibi azumin sa ya yi, amman idan bayan zawali (tsakkiyar rana) ya fahim ci haka bisa yakkan shakku (ihtiyadi) an so ya sake azumi, amman idan azumin neman lada ne lokacin sa niyyar sa kan zama har zuwa gwargwadon lokacin da ke tsakanin faduwar rana da gama niyyar. *(M: 977): Niyya daya ta isar wa azumin ramadana dukkan sa kafin shigowar watan, ba bukatar yin niyyar daukan azumi cikin kowane dare ko yayin fitowar alfijir, duk da cewa ana bukatar hakan ko da ka ne – kamar yadda mu ka yi bayani a baya – haka nan ma ko da ba a azumin ramadana ba ne, kamar azumin ramuwa da makamantan sa. *(M: 978): Idan mutum ya manta yin niyyar azumin ramadan, saboda manta huknci, maudu'i ko rashin sanin wani hukunci sa da maudu'in ba kuma bai yi wani abu da ke karya azumi ba sai ya tuna (hukuncin) ko ya san (abin da ya jahilta da farko) da rana yana da damar sabunta niyyar sa kafin tsakkiyar rana (zawali), amman fa akwai matsala fa idan hakan ta faru an so domin yakke shakka ga azumin sa ya sabunta niyya ya cika azumi kuma ya rama azumin bayan ramadan. *(M: 979): Idan ya yi azumi ranar da ya ke kokwanton cewa shin sha'abn ne ko ramadan don neman lada amman sai ta bayyanar masa cewa ranar cikin ramadana ya ke azumin sa ya yi a matsayin na ramadana, da a ce ta nayyana gare shi cewa cikin ramadana ya ke kafin tsakkiyar rana ko bayan sa kawai sabunta niyya zai yi, amman idan da niyyar ramadana ya dauki azumin to bai yi ba, idan kuma ya azumta ne don wani abu na daban ne ya kan iya juyar da azumin sa zuwa wanin – amma bisa wajabci ko neman lada – azumin ya inganta, idan ranar ta zamo cikin sha'aban ne azumin sa ya zama na neman lada haka ma ko da ranar cikin ramadana ce (azumin sa ya yi), wanda bai yi niyyar tashi da azumi ba sai da gari ya waye ya fahimci ramadana ya tsaya hukuncin sa na cikin tambayar da ta gabata. *(M: 980): Ya wajaba a dauwwama niyya har zuwa karshen rana, in ya yi nufin yanke azumi ko ya yi kokwanto azumin sa ya baci in kuwa ya dawo wa niyyar yin azumin a nan ana bukatar niyyar sa bisa yankan shakku, haka nan ma in ya yi nufin yanke azumi kamar abin da ya zo ko kaikawo cikin sa ko kuma niyyar katse azumin ya yi tare da sanin karya azumin, yin kawo bisa shakku kan ingancin azumi ba ya cutar da shi (azumin), wannan haka ya ke cikin wajibin bayyananne, amman cikin wajibin da ba bayyananne ba ba ya ba ya sauke wani abu daga gareshi idan ya dawo kan niyyar sa kafin zawali. *(M: 981): Ba ya inganta ciratuwa daga wani azumi zuwa wani koda ya dauwwama cikin lokacin azumi na biyun (da ake nufin komawa gare shi), na'am sai dai in bai aiyyana ainihin (kalar) azumin farkon ba bai kuma kaiyyade rashin niyyar na biyun ba – idan kuma bai yi nufin ciratuwar na farkon zuwa na biyun ba, to na farkon ya yi na biyun kuma ya baci, misali: da zai yi nufin yin azumin ramuwa sai ya yi nufin ya canja shi zuwa na neman lada (nafila) to na biyun (nafilar) ya inganta na farkon (na ramuwar) ya baci, da kuma zai nufin yin na nafila ya canja shi zuwa na ramuwa a nan sai ya zama na nafilar (farkon) ne ya inganta banda na ramuwar (farkon).

Azumi na karyewa saboda abubuwa masu zuwa: Na farko, Na biyu: ci da sha, komai kankantar abin da aka ci ko aka sha, kadan ko da yawa, kai ko ma a ce bakin abubuwa ne. *(M: 982): Bai wajaba a yi sakace bayan ci ga wanda ke son yin azumi ba, koda idan bai yi ba ragowa kan iya makalewa tsakankanin hakoran sa wanda zai iya kai wani abu makogaron sa, haka nan ma azumi baya baci in hakan ta faru bisa mantuwa, amma fa idan ya san hakan zai faru wajibi ne ya sakace shi (abin da ke hakorin na sa). *(M: 983): Domin yanke shakka a na son kada mutum ya hadiyi abin da ya fito daga kirjin sa zuwa baki ko abin da ya taho daga kansa kamar majina matukar ta shiga farfajiyar bakin sa, amman idan (abin da ya fito daga kirji ko kain) ba su shiga farfajiyar bakin ba ba matsala. *(M: 984): Babu laifin game da miyan da ke taruwa a baki koda ya na da yawa ne ko da ya na sane ya tara yawun sabida tuna (ko kallon) wani abu mai tsami. *(M: 985): Ba laifi shigar wani abu cikin ciki matukar ba ta makogaro ya bi ba matukar ba za a kira shi ci ko sha ba – banda wanda aka shigar da ruwa jikin sa kamar – da za a sa magani a ciwon sa, kunnen sa ko cikin 0000 ya shiga cikin ciki a nan ba azumin sa garau, haka nan idan a ka soke shi da mashi ko wuka ya/ta shiga cikin sa da makamantan su, na'am idan da wani abu zai shiga cikin sa irin shgar abinci amman ba ta makogaro ba wanda za a iya kiran sa ci ko sha a cikin sa nan sai mu ce ramuwa ta kama shi domin kuwa azumin sa ya karye kamar wanda ya je shakar ruwa sai ruwan ya shiga cikin sa ta hanci, amman shigar magani kamar shigar da abinci ta hanyar allura ko tube da a ke sawa ta hanci zuwa cikin ciki ko ta cikin jijiya wannan babu laifi, haka nan diga magani cikin ido ko kunne koda kalar su ko dandanon su sun baiyyana cikin makogaro. Na uku: Jima'i ta gaba ko ta baya, wanda ya yi da wanda aka yi wa, da matacce ne ko rayayye. Da mutum zai nufin jima'i sai ya yiu kokwanton shiga ko nitsewar hashafa (kan kaciya) a na sanya shi cikin masu nufin karya azumi kuma hukuncin sa ya gabata, sai dai kaffara ba ta kama shi ba. Haka ma azumin sa na nan idan da nufin yin amfani da cinya hakan ta faru – misali – sai ya shiga dayan kofofi biyu ba tare da nufin hakan ba. *(M: 986): Ba bambanci kan bacin azumi da yin jima'i ya/ta kawo ko a'a. *(M: 987): Idan mutum ya yi jima'i bisa mantuwa kwatsam sai ya tuna wajibi ne ya yi gaggawar cire al'aurar sa idan ya yi jikiri azumin sa ya baci. *Na hudu: Yin karya ga Allah ko Manzon sa (SAW) ko a kan wasiyyan manzon sa (AS) amman (na wasiyyan) bisa yankan shakku mafi inganci, kai a yankan shakku mafi cancanta har ma kan sauran Annabawa da wasiyyan su (AS), ba tare da bambancin karyar da ya yi kan lamarin duniya ne ko na addini, idan ya yi nufin yin karya gare su (wadanda muka ambata) sai ta bayyana cewar ashe gaskiya ne azumin sa na nan, ko ya yi nufin karya sai ta bayyana ya fadi gaskiya a nan hukuncin sa na wanda ya yi nufin karya azumi ne, kamar yadda hukuncin sa ya gabata. *(M: 988): Idan ya yi karyar da bai jinginawa kowa ba, ko ya yi ta ga wanda bai fahimci karyar ba amman wanda ba shi aka gayawa karyar ba ya fahimta ko ya bijiro ta ga wani ya ji – kamar ya rubuta da wani abu (ba tare da ya furta ba) – ta a nan yankan shakkun da ya gabata ya kama shi (na hukuncin wanda ya yi niyyar karya azumi). *Na biyar: Nutsa baki dayan kan sa baki daya a wajan mashahuran malaman fikihu (RA), amman a wajan mu shine cewar wannan ba ya karya azumi sai dai amman makaruhi ne mai tsanani, ba kuma bambanci wajan dulmiya kan na sa a hankali ko baki daya, ba laifi a tsoma rabin kai sannan a tsoma rabin daga baya koda nutsewar ce, haka nan hukuncin ya ke wajan yin kundumbala baki daya kamar yadda masu nutso ke yi. *(M: 989): Babu jirkitaccen ruwa (sai mai tsakakewa) cikin hukuncin da ya gabata. *(M: 990): Yankan shakku da aka fi so ga mai azumi (kowanne iri) kada ya dulmiya kan sa cikin ruwa. *Na shida: Gangancin shiga cikin kakkaurar kura ko hayaki cikin makogaro amman don yanke shakka (inganta azumi), amman ba laifi ga marasa kaurin su, ko ga wanda ya kasa guje musu kamar irin kura mai kauri wadda iska ke tasa. *Na bakwai: Gangancin wanzuwa cikin janaba har zuwa ketowar al'fijir, amman wannan hukuncin ya kebanta ne kan azumin radana da ramuwar sa, ba haka abin ya ke ba dangane da azumin wajibi ko na nafila. *(M: 991): Wanda ya kasa samun tsarki biyu ba shi da hukunci irin na mai ganganci don haka sai ya ci gaba da azumin cikin janabar (kafin samun damar tsarki). *(M: 992): Yin asubanci cikin janaba ba ya baga azumi matukar ba bisa ganganci ko sakaci hakan ta faru ba, abin haka ya ke kan azumin ramadana da sauran su, har da ramuwar ramadana – amman fa idan lokaci bai kure masa ba – idan bai samu ba barin sa ya fi domin yanke shakka. *(M: 993): azumi ba ya baci – na wajabci ne ko na nafila – ayyananne ko ba ayyananne ba – don yin mafarki cikin dare, kamar yadda azumi ba ya baci wanzuwa cikin hadasin taba matacce bisa ganganci har fitowar al'fijir. *(M: 994): Idan mutum ya samu janaba da gangan cikin dare kuma ya san ba zai iya wanka ko yin taimama ba hukuncin wanda ya yi gangnacin zama da janaba ya kama shi, na'am amman idan ya na da damar yin taimama wajibi ya yi taimama don daukar azumi, duk da haka don ya yanke shakka ya rama, idan da zai ki yin taimamar kuma a wannan halin ramuwa da kaffara sun kama shi. *(M: 995): Idan mutum ya manta yin wankan janaba da daddare har ya kwana ko kwana nawa ne cikin ramdana azmin sa ya baci kuma ramuwa ta kama shi, amman banda azumin da ba na ramadana koda na wajibi ne, amman da hakan za ta faru kan wanin na ramadana (ana son) ya rama domin bukatar yanke shakka, kamar yadda ba a riskar da wankan jinin haila ko na haihuwa idan mace ta manta wankan janaba shi ma din a na son hade shi domin yanke shakka. *(M: 996): Da mai janaba zai kasa samun damar yin wanka sabida rashin lafiya da makamantan su wajibi ya yi taimama kafin ketowar alfijir, idan bai yi (taimamar) ba azumin sa batacce ne, haka nan ma idan ya yi taimamar ba dole ne sai ya zauna har ketowar al'fijir ba, bisa yankan shakku kuma an so yin hakan. *(M: 997): Idan mutum na tsammanin isar lokaci ya janabantu sai ta bayyanar masa ashe lokacin ya yi masa karanci ko da ma yin taimama ne ba (laifin) komai a kan sa duk da cewa ramuwa ta fi masa domin yanke shakku sabida rashin kiyayewa. *(M: 998): Hukuncin mai haila ko jinin haihuwa daya ne da na mai janaba idan ya/ta yi gangancin zama cikin rashin tsarki domin azumi na baci amman na ramadan kawai banda wanin sa ramuwa na kan wanda ya yi haka don yanke shakka, idan kuma ta/an samu damar yin wankan a lokacin da ba zai isa a yi wanka ko taimama ba ko rashin sanin tsarkin sa/ta har zuwa fitowar rana azumin ya inganta. *(M: 999): Hukuncin macen da ke jinin istihala (cuta) dan kadan daya ne da na mai tsarki haka nan ma abun ya ke kan matsaikaci ko jini mai yawa, ba a bukatar sai ta yi wanka azumin ta ya yi, an so don yake shakka ta yi wankan rana ko dann salla ne. *(M: 1000): Idan mutum ya yi janaba da daddare ya kuma kwanta har hari ya waye, idan ya kwanta da niyyyar ba zai wanka ba hukuncin wanda ya zauna cikin janaba bisa ganganci ya hau kan sa, haka nan idan ya yi baccin ya na kaikawo kan yiyuwar wankan amman hakan bisa yankan shakka (ihtiyadi) ya shiga hukuncin mai ganganci, idan kuma ya yi baccin da nufin tashi wanka kuma ya tashi kafinkurewar lokaci ba matsala matukar zai iya kiyaye tashi, idan kuma bai niyyar tashi ba kuma ya ki tashin ihtiyadi shi ne ya rama azumin, idan ya koma bacci na biyu – abin nufi ya yi bacci ya farka bayan sanin janabar sa sannan ya koma bacci na biyu har gari ya waye – ramuwa ta kama shi ba tare da , haka ma ko da a bacci na uku ne an so ya yi kaffara bisa yankan shakku (ihtiyadi), haka ma ko da hakan ta faru ne a baccin farko da na biyu matukar bai kwanta da niyyar wanka ba. Idan ya yi bacci cikin gajiya ya rafkana ga yin wanka – don azumin goben ba – dole ya rama azumin, amman yankan shakkun da ya fi ya yi kaffara idan a bacci na uku ne. *(M: 1001): Ba laifi ya yi baccin farko da na biyu matukar ya na da tabbacin zai farka don yin wanka kafin al'fijir, bisa yanke shakka an so kada ya ki yin wankan matukar bai da cikakken amincin zai farka, idan ya yi bacci bai farka ba har lokaci ya kure ramuwa ta kama shi ko da a baccin farko ne musamman ma a ce a bacci na uku ne. *(M: 1002): da mutum zai yi mafarkida rana cikin ramadana kuma ba shi da damar gaggauta wanka ba, zai iya koro abin da ya makale da fitsari idan akwai ragowa cikin al'aurar sa, amman da zai samu damar wanka kadin koro ragowar da fitsari an so ya jinkirta wankan sa zuwa bayan magriba matukar zai iya hakan. *(M: 1003): A na lissafa farkawar farko cikin baccin da aka yi mafarki da baccin farko, idan ya farka bayan mafarkin ya koma baccin to sanda zai kara tashi wannan baccin sunan sa (bacci) na biyu. *(M: 1004): Hukncin da ke kan wanda ya yi bacci na uku, daya ne da wanda ya yi na hudu ko na biyar da sauran su. *(M: 1005): Cikin hukuncin da ya gabata kan kaffarar mai janaba banda mi jinin haila ko nifasi (jinin haihuwa), azumin ta ya inganta matukar ba ta jinkirta wanka da gangan ba koda kuwa abin ya kai ta ga bacci na biyu ko na uku, amman idan jinkirin ne ya jawo haka azumin ta ya baci ko da a baccin farko ne. Na takwas: Fitar da maniyyi ta hanyar da ake da tabbacin zai iya fita koda bai fitan ba, amma ida ta hanyar da ba a tsammanin fitar sa ya fita bisa tsautsayi ko kwatsam ya fito ba tare da aikata komai ba a nan azumi bai baci ba. Na tara: shigar wani abu da ya ke ruwa cikin jiki ko da bisa rashin lafiya ne, amman ba laifi ga abin da ya ke mai tauri duk da bisa yankan shakku shi ma din ba a so ba, kamar yadda ba laifi game da abin da mace ke shigar da shi jikin ta na ruwa ko mai tauri cikin mahaifar ta. *(M: 1006): Idan wani abu mai ruwa ya shiga ciki kamar abin da ya shiga ta dubura ba ya karya azumi amman dai an so barin sa don yanke shakka. *(M: 1007): Shigar abin da a ke kokwanton shin ruwa ne ko sandararre cikin jiki ya halatta amma don yake shakka an so kar a shigar da shi. Na goma: Yin amai da gangan koda mai larura ne don magance wata matsala da makamantan sa, amman ba laifi bisa mantuwa ko ba da gangan ba. *(M: 1008): Shakuwa ta halatta ga mai azumi ko da akwai yiyuwar fitowar wani abu daga cikin sa (ta baki), don yakke shakka an so idan da hali kada mutum ya yi matukar ya sa wani abu kan iya fitowa wanda za a iya ganin sa kamar amai, idan ba haka ba bai halatta ba. *(M: 1009): Da wani abu zai fito daga sabida gyatsa sai ya koma ba tare da niyyar mayar da shi ba azumin sa na nan, amman da zai shigo cikin baki sannan a mayar da shi da gangan azumin sa ya baci sai ya rama a bisa yankan shakku kuma dole sai ya rama azumin kuma ya hada da kaffara. *(M: 1010): Idan mutum ya hadiyi wani abu bisa mantuwa amman sai ya tuna kafin shigar sa makogaro wajibi ne ya fito da shi kuma azumin sa na nan, amman da a ce bai tuna ba sai da abin ya kai zuwa inda ba damar ya dawo da shi zuwa cikin bakin sa ba dole sai ya fito da shi ko ya amayo shi ba, idan kuma ya na kokwanto cikin abin da ya gabata dole ya fito da shi. *(M: 1011): Idan mai azumi ya hadiyi abin da zai yi amansa ko ya sa shi da rana azumin sa ya baci idan ya yi aman da rana, ko da bai niyyaci kin aman ba – matukar ya san zai tashi da azumi – a lokacin da ya san bai kamata ya jinkirta niyya ba bisa gangancin da zai hana ya mike da niyyar sa kamar yadda ya zo cikin (M: 976), ba banbanci takanin sa da wanda ya yi niyyar amai da rana ko da bai yi aman ba. *(M: 1012): Sanya zobe ba ya karya azumi, ko dafawa yara abinci, ko dandanon da mace ke yi wa abinci da makamantan su matukar ba za su kai ga makogaro ba, ko yin amai tare da niyya ba, manta ya na azumi – da a ce ya na sane ya yi aman azumin sa ya baci ko kadan nen – haka nan ba laifi da dandana ko lasar wani abu ko da an ji dandanon sa a cikin bakin sa – matukar bai wuce ciki ba – ko dayan m'aurata ya tsotsi harshen daya, ihtiyadin da aka fi so a nan kada ya zama akwai danshi a harshen wanda aka tsotsa, sadai an so yin aiki da ihtiyadi wajan. *(M: 1013): Karahiya ne ga mai azumi ya yi shafi mace, sumbata, ko ya yi wasa da ita kamar yadda magabatan malamai (RA) su ka fada ko da ya na da tabbacin ba zai kawo ba, idan ya yi nufin ya kawo ya na da hukuncin wanda ya yi niyyar karya azumi, karahiya ne ya yi amfani ko alaka da abin da kanshin sa ko dandanin sa zai iya kai cikin makogaro ba kamar Turaren wuta da turare, haka nan shiga lambu don gudun gajiya, fitar da jinin da kan iya sa raunin jiki, shakar da ta shiga makogaro bisa kuskure, shinshina fure mai tsananin kanshi, jika kayan da ke jiki da ruwa, zaman mace cikin ruwa, dogara da wani abu mai tauri da zai amfanar don saukaka azumi, cire hakori ko wani abu da kan iya sa cikin baki jini, asuwaki da danyen itace, wasa da yin kuskurar baki, raira waka sai dai cikin wuraren Ayimmatu Ahlulbait (AS) da yabon su. Ya zo cikin labari cewa: (idan ku na azumi ku kiyaye harsunan ku daga karya, ku kame gannen ku kada ku yi jayayya da hassada da barna da dagawa da karya da yi wa juna mummunan kallo da ku saba da fushi da zagi juna da kunyata juna da jefi juna da munanan kalmomi da jayayya da gayawa juna munanan kalamai da zaluntar juna da wauta da soki juna haka nan ma kada ku gafala daga ambaton Allah (s.a.w)) hadisin na da tsayi. *KARIN BAYANI *Abubuwan da mu ka ambata a baya masu warware azumi na warware azumi ne kawa idan a ka aikata bisa ganganci da zabi, amman duk wanda ya afku kan mantuwa ba da niyya ba baya bata azumi, ba tare da banbaci tsakanin azumin wajibi, nafila neman lada ko na dama, da mutum zai fadi fadin Allah (s.a.w) bisa gaskiyar sa sai ta bayyana karya ne a hakika ko ya manta ya na azumi ya yi abin da ke karya azumi ko wani abu ya shga cikin saba da son ransa ba azumin sa bai baci ba, a nan babu bambancin hukuncin tsakanin malami da jahili, na'am ba hukunci kan bacin azumin jahilin da ya gaza sani banda jahilin da ke kokwanton shin wannan kan iya karya azumi na ko a'a amman a nan banda ci da sha da jima'i na daga abubuwan da ke karya azumi, shi jahili gaganci ne kawai ba a son ya shiga cikin karya azumin sa a hujjar sharia. *(M: 1014): Idan aka tilasta mai azumi kan ci, sha ko jima'i ya bata azumin sa da dayan su azumin sa ya baci, haka nan idan bisa takiyya ya karya daidai ne cewa ya karya azumi bisa takiyya – kamar ya karya azumi ranar idin su bisa takiyya – ko ya zama lokacin azumi ne kamar cin abinci kan (lokacin) magriba, ya wajaba ya karya azumin a lokacin amman ya rama azumin daga baya, amman idan aka tilasta shi ya karya ba ta dayan hanyoyi ukun da mu ka kawo ba ko ya yi (azumin) bisa takiyya a nan akwai ishkali dangane da ramuwar sa, amman ba zai fita daga yankan shakku ba kan cika zumin kuma ya rama shi. *(M: 1015): Da kishirwa za ta galabaitar da mai azumi ya ji tsoron jure mata sabida zai iya cutuwa ko kuma ya na da larurar da ba zai iya jure ta ba ya haltta ya sha daidai bukatar sa amman kada ya kara kan haka don yanke shakka, don shan fiye da kima kan iya karya azumi, wajibi ne ya kame bakin sa don ladabtar da kan sa a ragowar ranar amman idan a ramadana ne bisa yanke shakka (ihtiyadi), amman idan a wanin ramadana ne na wajibin yalwa ko wand aka ayyana ba dole sai ya kama bakin sa ba.

(M: 1013): Karahiya ne ga mai azumi ya yi shafi mace, sumbata, ko ya yi wasa da ita kamar yadda magabatan malamai (RA) su ka fada ko da ya na da tabbacin ba zai kawo ba, idan ya yi nufin ya kawo ya na da hukuncin wanda ya yi niyyar karya azumi, karahiya ne ya yi amfani ko alaka da abin da kanshin sa ko dandanin sa zai iya kai cikin makogaro ba kamar Turaren wuta da turare, haka nan shiga lambu don gudun gajiya, fitar da jinin da kan iya sa raunin jiki, shakar da ta shiga makogaro bisa kuskure, shinshina fure mai tsananin kanshi, jika kayan da ke jiki da ruwa, zaman mace cikin ruwa, dogara da wani abu mai tauri da zai amfanar don saukaka azumi, cire hakori ko wani abu da kan iya sa cikin baki jini, asuwaki da danyen itace, wasa da yin kuskurar baki, raira waka sai dai cikin wuraren Ayimmatu Ahlulbait (AS) da yabon su. Ya zo cikin labari cewa: (idan ku na azumi ku kiyaye harsunan ku daga karya, ku kame gannen ku kada ku yi jayayya da hassada da barna da dagawa da karya da yi wa juna mummunan kallo da ku saba da fushi da zagi juna da kunyata juna da jefi juna da munanan kalmomi da jayayya da gayawa juna munanan kalamai da zaluntar juna da wauta da soki juna haka nan ma kada ku gafala daga ambaton Allah (s.a.w)) hadisin na da tsayi. *KARIN BAYANI: *(M: 1008): Shakuwa ta halatta ga mai azumi ko da akwai yiyuwar fitowar wani abu daga cikin sa (ta baki), don yakke shakka an so idan da hali kada mutum ya yi matukar ya sa wani abu kan iya fitowa wanda za a iya ganin sa kamar amai, idan ba haka ba bai halatta ba. *(M: 1009): Da wani abu zai fito daga sabida gyatsa sai ya koma ba tare da niyyar mayar da shi ba azumin sa na nan, amman da zai shigo cikin baki sannan a mayar da shi da gangan azumin sa ya baci sai ya rama a bisa yankan shakku kuma dole sai ya rama azumin kuma ya hada da kaffara. *(M: 1010): Idan mutum ya hadiyi wani abu bisa mantuwa amman sai ya tuna kafin shigar sa makogaro wajibi ne ya fito da shi kuma azumin sa na nan, amman da a ce bai tuna ba sai da abin ya kai zuwa inda ba damar ya dawo da shi zuwa cikin bakin sa ba dole sai ya fito da shi ko ya amayo shi ba, idan kuma ya na kokwanto cikin abin da ya gabata dole ya fito da shi. *(M: 1011): Idan mai azumi ya hadiyi abin da zai yi amansa ko ya sa shi da rana azumin sa ya baci idan ya yi aman da rana, ko da bai niyyaci kin aman ba – matukar ya san zai tashi da azumi – a lokacin da ya san bai kamata ya jinkirta niyya ba bisa gangancin da zai hana ya mike da niyyar sa kamar yadda ya zo cikin (M: 976), ba banbanci takanin sa da wanda ya yi niyyar amai da rana ko da bai yi aman ba. *(M: 1012): Sanya zobe ba ya karya azumi, ko dafawa yara abinci, ko dandanon da mace ke yi wa abinci da makamantan su matukar ba za su kai ga makogaro ba, ko yin amai tare da niyya ba, manta ya na azumi – da a ce ya na sane ya yi aman azumin sa ya baci ko kadan nen – haka nan ba laifi da dandana ko lasar wani abu ko da an ji dandanon sa a cikin bakin sa – matukar bai wuce ciki ba – ko dayan m'aurata ya tsotsi harshen daya, ihtiyadin da aka fi so a nan kada ya zama akwai danshi a harshen wanda aka tsotsa, sadai an so yin aiki da ihtiyadi wajan.

Ramuwar azumi ta wajaba ga wanda ya ci, sha, jima'i, istimna'i (fito da maniyyi ta hanyar wasa da azzakari) ko zama cikin janaba bisa sakaci cikin ramadana, ko da dayan hudun abin da na aka ambata na farko a ramuwa zuwa bayan tsakkiyar rana (zawali), ko da dayan abubuwan da mu ka bayyana su wadanda ke karya azumi cikin azumin bakancen da aka ayyana (lokaci ko ranar sa), wajabcin ramuwa ya kebanta ne kan wanda ya san ya karya azum (baya kan wanda bai sani ba), don yanke shakka ana son rama azumi ga jahilin da ya kasa gane hukuncin karya azumin sa bisa ganganci da kaikawo, amma jahilin da ba zai iya gane wa ba da wanda ya jahilta bisa sakaci ba su da ramuwa matukar ba su yi wani kaikawo ba, da zai karya azumin sa ba tare da ya san ya karya ba kaffara bata wajaba a gare shi ba daidai ne ya yi san haramun ne a kansa ko bai sani ba, da zai yi istimna'i da gangan tare da sanin haramcin sa – ko da kadan ne – amman azumin bai karye ba ba kaffara (ramuwa) a kan sa, ba ruwan wajabar kaffara da rashin sani ko sanin akwai ta ko babu. *(M: 1016): Wanda zai kaffarar azumi daya na ramadan na da zabi tsakanin yanta bawa/baiwa, azumin wata biyu a jere, ciyar da miskinai sittin mudu daya kowannen su, hade dukkanin ukun na haduwa kan wanda ya karya azumi da haram bisa ganganci, amman kaffarar azumin ramuwar azumin ramadana shi ne ciyar da miskinai goma mudu daya kowannen su idan kuma ba zai iya ba sai ya yi azumin kwana uku. Kaffarar azumin bakance da aka bayyana lokacin sa idan aka karya shi bayan zawali itace yanta bawa/baiwa ko ciyar da miskinai goma – kowannen su mudu – ko tufatar da miskinai goma, idan kuma ya kasa sai ya yi azumin kwana uku a jere. *(M: 1017): *(M: 1018): Yanke shakku mafi kamata ga wanda ya karya azumi da ci ko aikata haramun shi ne ya yi kaffara da abubuwa ukun da muka ambata. *(M: 1019): Idan mutum ya tilasta matar sa da yin jima'i cikin azumin watan ramadana kaffara biyu na kan sa bisa ihtiyadi (yankan shakku), ladabtarwar da ta dace da shi na wajan shugaban jama'ar musulmai, ba banbanci shin macen ta auren da'imi ne ko na dan lokaci, hukncin ba zai hau kan mace ba idan mijin ne ya tilasta mata haka. *(M: 1020): Idan ya san ya zo da abin da zai iya karya azumi, sai ya kama kokwanton ramuwa kawai zai yi ko kaffara a nan ba sai ya yi kaffarar ba, idan ya karya azumin wasu ranaku amman ya kasa tuna adadin ranaku sai ya takaita kaffarar sa a kan karamin adadin da ya ke zato, haka ma idan ya na kokwanton shin cikin ramdana ya karya azumin ko na ramuwa ne ya karya kafin zawali kaffara bata kama shi ba, amman idan bayan zawali ya yi kaffar da ciyar da miskinai sittin ciyar da miskinai goma bai isar ba kan yankan shakku. *(M: 1021): Idan ya karya azumi sannan ya yi tafiya kafin zawali idan kuma ta/ko ya karya azumi da gangan sai wani abun da ke karya azumi bisa tilasci ya same shi kamar jinin haila ko nifasi ga mace ko rashin lafiya da makamantan su na daga abubuwan uzuri kaffara bata wajaba a kan sa/ta ba amman don yanke shakka ana bukatar ya yi kaffara, musamman ma idan abin da ya karya azumin ya same shi ne tilas ta yadda ya wajabta masa karya azumin. *(M: 1022): Idan miji ba ya azumi sabida wani dalili sai matar sa ta tilasta shi da yin jima'i ba ta da kaffara koda karya azumin sa ya yi, kamar yadda kaffara ba ta wajaba gare ta ba. *(M: 1023): Azumin kaffara na da fadin lokaci, sai dai bai kamata a jinkirta ba ta yadda za a kira shi sakaci da wasa wajan sauke wajibi. Magana na zuwa kan hukuncin kaffara sai a duba. *(M: 1024): Ramuwa ba kaffara ba na kan wanda ya yi abubuwan nan masu zuwa: *Na farko: mai janaban da ya ke bacci har zuwa asuba kamar yadda mu ka yi bayani a baya (cewar idan ba bisa ganganci bane) *Na biyu: Idan ya bata azumin sa ta wargaza niyyar sa amman bai yi wani abu da zai karya azumi ba. *Na uku: Idan ya manta wankan janaba tsawon kwana daya ko sama da haka. * Na hudu: Wanda ya aikata wani abu da ke karya ba tare da ya kula sosai ba ko kwakwkwafin lurar hudowar hudowar al'fijir din, amman idan ya san da fitowar al'fijir din ramuwa da kaffara gaba daya sun hau kan sa, idan kuma ya yi kokarin kiyaye wa ta hanyar kula da kwakwkwafi amman sai ya kuskurewa lokacin ko ya zaci a karshen dare ne ba shi da ramuwa, a irin wannan ba bambancin hukunci kan kowane irin azumi (na ramadana ne ko wanin sa). *Na biyar: Karya azumi kafin shigar farkon dare (shan ruwa) da tammanin shigar farkon daren, ko da kuwa akwai yanayin hadari a sama bisa ihtiyadi ya rama, duk da cewa ihtiyadin wajibi akwai kaffara da ramuwa a kan sa matukar bai yi kwakwkwafin bincike ba. *Na shida: Hadiyar ruwa ta hanyar shigar da shi baki don kurkurar baki ko wani abu da zai sanyaya baki kawai, ya na wajabta ramuwa amman ban da kaffara, amman idan bisa manruwa ya hadiya ba matsala, haka nan idan ya shigar da shi don wasa sai ya shiga cikin sa, haka nan duk wata hanya da za ta iya kai a shigar wani abu ciki ta hanyar wasa hanci ko baki ba tare da an shirya ba, amman yanke shakku mafi soyuwa shi ne rama azumin ko da yayin al'walar sallar nafila abin ya faru, ramuwa kuma na wanda ya karya bisa al'walar sallar farilla. Ba bambanci tsakanin dukkannin azumi kan wanna hukuncin da mu ka ambata. *Na bakwai: fitar maniyyi ta hanyar wasan da kan iya janyo shahawa (shi'awa) – ba tare da kusantar mace ba – amman idan bai yi nufin fitar da maniyyin ba ko kuma ba halin sa bane hakan, a nan wajibin sa ya rama azumin ba kaffara ba, amman fitar maniyyi ta hanyar jawo shihawa tare da mace kamar shafa ko sumbata a zahiri hukuncin sa ramuwa ne da kaffara, amman idan kuma ba da nufin haka ya yi ba kuma ba al'adar sa ce yin hakan ba, ko a ce ya fita ne bisa tsaustayi, idan kuma ya yi hakan bisa ganganci da nufi ko ba nufin fitar da maniyyin matuikar bai fita ba kaffara ko ramuwa ba su hau kan sa ba.

An yi rangwamen shan azumin ramadana ga mutane kamar haka: (Daga cikin su) akwai tsoho da mai kishirwar da azumi ya gagare shi, haka nan ga wanda ya ke da wani ciwo ko wahala a kan sa sai dai ciyar da mudun abinci duk ranar azumi ta kama shi, mafifcin abin da za a ciyar an fi son sa daga al'kama, musamman ma mudun ta biyu, an fi son hakan ma bisa ihtiyadi, ramuwa bata wajaba a kan sa daga baya ba ko da ya samu damar ramuwar duk da cewa an so bisa ihtiyadi da ya rama idan ya samu dama daga baya. *(Daga cikin su) akwai mai tsohon cikin da azumin kan iya cutar da ita ko abin da ke cikin ta, da mai shayarwar da ke da karancin nono matukar azumin zai cutar da ita ko abin da ta ke shayarwar, amman ita za ta rama azumin daga baya, haka nan akwai ciyarwa a kan ta, ba tare da lissafin cewa mudun kan kosar ba ko a'a wajan ciyarwar ba tare da bambanci ba daga wuraren marawaita. *(M: 1042): Babu bambanci ga mai shayarwar da dan ta ne ko ba na ta ba, idan ba na ta bane, ihtiyadin wajabci an so ta yi kokarin idan akwai hanyar da za ta iya bi wajan shayar da yaron ko da kuwa da wani abinci ne daban ba nonon ta ba kamar madara, idan hakan ta gagara ta iya shan azumin ta. *Sharudan Ingancin Azumi da na Wajabcinsa *(M: 1026): An shardanta ingancin azumi da abubuwa masu zuwa 1- Musulunci, azumi ba ya inganta ga kafiri, na'an idan da zai musulunta a yammacin ramadana amman bai yi wani abu da zai iya karya azumi ba a ranar kafin shigar sa musuluncin a bisa yankan shakku a na bukatar ya kame a lokacin da ya rage da niyya amman ya rama idan bai kame baki a ranar ba, amman ba a lura da imani wajan ingancin sa – a na nufin sauke nauyi – duk da cewa ya kan sanya fifikon lada. 2- Hankali da cikar haiyyaci (rashin buguwa da sauran su), da zai wayi gari ya na mai azumi sai ya haukace ko ya shiga yanayin da bai san halin da ya ke ciki ba har ranar ta fita azumin ranar bai yi ba, na'am idan ya kwanta da niyyar sauke farali kamar yadda mu ka ce ya dauka kawai ya na da azumi sai kuma ya rama bisa ihtiyadi. 3- Tsarki daga haila ko biki, azumi ba ya inganta ga mai haila ko nifasi ko da kuwa cikin wani yanki ne na wunin. 4- Yin asuba ba tare da janaba ba, ko faruwar hadasin janaba, haila ko nifasi kamar yadda mu ka yi bayani a baya. 5- Loacin zaman gida ba cikin halin tafiya ba kuma tafiyar da ta kai haddin kasaru, cikin wannan hali har azumin wajibi ma bai wajaba ba, banda a wurare uku: Na daya: Kwanaki ukun kwana goman da mutum ya kasa yanka a hajjin tamattu'i. Na biyu: Azumin kwana goma sha takwas, wadanda aka yi su maimakon kaffara ta wanda ya bar arfa kafin magriba. Na uku: Azumin nafila na kayyadajjen lokaci, wanda a kayi bakancen yin sa a tafiya ko na sama da shi har ma a zaman gida. Haka nan bai halatta a yi azumin nafila tafiya ba, in banda kwanaki ukun hajji a Madina mai haske, ihtiyadi kwana ukun su zamo cikin laraba, al'hamis da juma'a. *(M: 1027): Azumin jahilin matafiyi ya yi – jahilcin na sa na rashin sanin asalin hukuncin ne ko na abin da ya kebancin azumin ko na maudu'i ne, idan kuma ya sa, idan kuma ya san hukuncin amman ya aikata azumin sa ya baci, azumin mai tafiyar da ya yi bisa mantuwa ba yi ba amman bisa ihtiyadi (yankan shakku). *(M: 1028): Azumin mai tafiyar da cika azumi ya kama shi ko da tafiyar sa bisa sabo ne da makamancin sa, amman ba azumi ga wanda ke da zabi kan cika azumi ko kasaru wato matafiyin da ke kan hanyar zuwa wurare hudu: Makka, Madina mai haske, Kufar Imam Ali, Haramin Imam Hussain (AS). *(M: 1029): Ba azumi ga mara lafiya – daga cikin su akwai mai dundumi – idan azumin zai cutar da shi kamar ta tsanantar ciwon, jinkirin warkewa ko karin zafin ciwo, gwargwadon yadda zai kai a ce an cutu, ba bambanci kan haka tsakanin yakini, zato ko tsammani mai karfi wajan yiyuwar cutuwa idan an yi azumin, haka nan ba azumi ga mara lafiyar da ke tsoron kamuwa da cuta idan ya yi ballantana ma a ce ya san tabbas zai kamu da ita idan ya yi azumin, akwai azumi ga mara lafiyan da azumi ba zai cutar da shi da komai ba ya kuma wajaba a kan sa. *(M: 1030): Ba dama a karya azumi kan dalilin gajiya ko da kuwa gajiyar ta wuce gona da iri sai dai in gajiyar ta kai yadda ba yadda zai iya azumi sai ya bar azumin amman ya rama daga baya, haka nan idan gajiyar za ta sa ya kai yadda ko abubuwan rayuwa ma ba zai iya ba har ma makamancin sa, ko kuma ma'aikacin da ke cikin tsananin kishirwar da ba zai iya kai azumin ba, amman domin yanke shakku a na bukatar takaituwa da ci ko sha gwargwadon bukatuwa ba a son ci ko sha barkatai. *(M: 1031): Idan mutum ya dauki azumi ba tare da tuananin zai iya cutuwa ba sai daga baya hakan ta bayyanar masa cewar zai cutu akwai matsala kan ingancin azumin sa ko da cutarwar ta kai yadda ba za ta bar shi ya yi ba to kada ya dauka ya na azumi don cika ihtiyadi, da kuma ya yi azumi cikin tsoron ko firgicin cutuwa bashi da azumi, idan kuma ya gwada jure yanayin don neman kusanci ga Allah sai yanayin ya dore lafiya har zuwa karshen azumin sa a nan azumin sa ya yi. *(M: 1032): Umarnin likita idan ya jawo zaton cutuwa ko tsananin tsoro kan yiyuwar cutuwa ba laifi ya ajiye azumi, haka nan ma ajiye azumin na wajaba da umarnin sa, sa likita zai ce: za ka iya azumi, amman mara lafiyar na tsoron cutuwa ba komai idan bai yi ba, amman idan tsoron ya doru kan tsananin zato ne rashin azumi kan iya haramta, idan ba haka ba azumi ya halatta a kan sa kuma ya kan isu da zai yi ba tare da cutuwa ba yayin ko bayan azumin. *(M: 1033): Idan mara ya warke kafin zawali bai yi wani abu da kan iya karya azumi ba, domin yanke shakku a na son ya niyyaci azumi kuma ya rama daga baya. *(M: 1034): Azumin yaron ya ke iya bambance ayyukan ibada ya inganta. *(M: 1035): Ba azumin nafila ga wanda ke da bashin ramadana a kan sa, na'am amman idan ya manta ramuwar da ke kan sa sai ya tuna bayan kammala na nafilar azumin sa ya yi. Wanda ke da azumin kaffara a kan sa zai iya yin na nafilar ko ramuwar bakance ko na haya da makamntan sa. *(M: 1036): Wajabcin azumi na bukatar: balaga, hankali, zaman gida, haiyyaci (rashin maye), koshin lafiya da tsarkaka daga haila ko biki. *(M: 1037): Da yaro zai yi azumin nafila sai ya balaga cikin ranar ba wajabcin cika azumin duk da cewa a na matukar son ya cika don yanke shakku, da a ce zai samu kan sa cikin hauka ko buguwa cikin lokacin bayan niyyatar azumin sa ihtiyadi shi ne ya cika azumin sa idan kuma bai cika ba sai ya rama daga baya. *(M: 1038): Idan ya yi tafiya kafin zawali dole ya sha azumi musamman ma idan tun dare ya yi nufin tafiyar, idan kuma bayan zawali ya yi tafiyar sai ya cika azumin sa bisa ihtiyadi (yanke shakka) musamman idan bai yi niyyar tafiyar ba cikin daren ranar, idan kuma bai karya azumin sa har ya dawo karin sa ko garin da zai zo, a nan idan ya shiga garin kafin zawali sai ya cika azumin sa domin yanke shakka kuma ya isu da hakan, idan kuma bayan zawali ya je ba shi da azumi, da zai yi azumi bai zai isu gare shi ba bisa ihtiyadi, idan ya yi abin da kan iya kartya azumin sa cikin tafiyar ya shiga garin kafin magriba a na bukatar ya kama bakin sa zuwa magribar. *(M: 1039): Abun lura game da tafiya shine kafin zawali da bayan sa – haka nan yayin dawo masa – shi ne garin da bai kai haddin kasaru ba, na'am ba ya halatta ga matafiyi ya karya azumi har sai ya kai nisan da zai haddin kasaru da zai karya azumi da gangna tare da sanin hukuncin karyawar dole ya yi kaffara. *(M: 1040): Ya halatta yin tafiya cikin ramdana ko da don bukatar shan azumi ne sai dai makaruhi ne, sai dai cikin aikin hajji ko umra, ko yaki sabida Allah, ko tsoron salwantar wata dukiya, ko tsoron halakar wani mutum. Tafiya bata kamaci wanda ke da azumin haya a kan sa da makamantan su, haka nan rana ta uku cikin kwanakin i'itikafi, amman ya halatta idan ya azumin bakance ne, game da na rantsuwa ko wanda aka yi alkawarin sa akwai ishkali amman sai ya yi azumin sa bisa ihtiyadi. *(M: 1041): Ya halatta cika ciki da ci ko sha ga matafiyi haka nan ma jima'i da rana amman bisa karhancin su an so bisa yankan shakku a bar su baki daya musamman ma jima'i.

(M: 1045): Bai wajaba a rama azumin da aka sha lokacin kuruciya, hauka ko farfadiya ko kafin shiga musulunci ga wanda ya tuba, sai idan ya dawo haiyyacin sa kafin fitar lokacin azumin matukar ya yi niyyar azumin sannan bai cika ba a nan ramuwa ta kama shi kamar yadda hukuncin ya gabata a (M: 970) ya wajaba rama azumin wanda ya yi kokwanton shin ya yi ko bai yi ba, jinin biki, bacci tsawon lokaci, buguwa ko rashin lafiya, idan mutum ya dawo zuwa mazhabar mu ya wajaba rama azumin da ya gabata, amman idan ya yi daidai da mazhabar sa ko mazhabar mu da ya dawo tare da cewar ya yi azumin ne bisa neman yardar Allah a nan ba sai ya rama ba. *(M: 1046): Idan mutum ya yi kokwanton shin ya yi azumi ko bai yi ba a wata rana da ta gabata ya gina lissafin sa a kan ya yi, in kuwa ya yi kokwanton adadin da ake bin sa na azumi ya gina a kan mafi karancin lissafi. *(M: 1047): Bai wajaba sai an yi sauri wajan rama azumi ba, duk da cewa don yanke shakku an so kada ya je wani ramadanan na biyu, in ya sha azumin ranaku ba dole sai ya niyyace su ko ya rama su a jere ba, ko da ya aiyyana bai aiyyanu ba sai in ya na da wata alamar da ke bukatar hakan, wanda ke da ramuwar ramadana bara da na bana wajan ramuwar ba sai ya aiyyana wanne daga cikin ya ke ramawa ba, kamar yadda ba dole sai ya jeranta su ba duk da cewa ya halatta fara gabatar da na farkon kafin na biyun amman ko an juya ramuwar ba komai, na'am in lokaci ya kure ta yadda azumi na uku zai shigo kafin gama ramuwar ihtiyadi a fara gabatar da na farko kafin na biyu, in an yi niyyar na biyun ramuwar ta yi tare da wajabcin ciyarwa. *(M: 1048): Ba a jeranta tsakanin azumin ramuwa da wanin sa na daga azumin da ya ke na wajibi a salin sa – kamar na kaffara – ko na wajibin da aka nufi yin sa (ga wani) idan asalin sa na farilla ne – kamar ramuwar ramadana na da a ke yi wa wani na haya – zai iya gabatar da duk wanda ya so, idan kuwa ba na farilla bane asalin sa kamar azumin rantsuwa na mustahabbi bai inganta ga wanda ke da ramuwa ya ke da ramuwar ramadana a kan sa ba kamar yadda mu ka ambata ba a baya cewa idan duka na farilla ne. *(M: 1049): Idan azumin ramadana ya wuce mutum sabida wata rashin lafiya, ya mutu kafin ya warke ba sai an rama masa ba, haka nan idan ta rasa azumi sabida haila ko nifasi (biki) sai ta mutu cikin sa ko bayan lokacin da ba a tsammanin za ta iya ramawa. *(M: 1050): Ba ramuwa ga wanda rashin lafiya ya same shi cikin ramadana ba tare da ya warke ba har zuwa wani ramadanan, sai dai ya ciyar da mudu daya kullum na ranakun azumin ba ramuwa ba ta isar ba, idan azumin ya wuce shi don wani abu daban ba rashin lafiya ba wajibi ya rama hadi da ciyarwa bisa ihtiyadi, haka nan idan ya wuce shi sabida rashin lafiya uzurin ya zama na jinkiri sabida tafiya, haka ma akasin hakan. *(M: 1051): Wanda ramadana ya wuce shi, ko ya sha wani abu daga cikin sa sabida wani uzuri ya jinkirta ramuwar zuwa wani ramadanan tare da cewar zai iya ramawa sai jinkirta sabida haka kawai ko dan son hutawa ko ya yi ko in kula da shi ramuwa da ciyarwa na kan sa, haka nan ma idan ya yi nufin ramawa – bayan wucewar ramadana na biyu – sai ya yi daidai da wani uzurin da ya hana azumi, a nan hukuncin sa ba shi da bambanci da na wanda ba shi da lafiya da wasun su na uzurai, idan ramadana ko wani abu daga cikin sa ya wuce shi ba da wani uzuri ba bai rama ba har zuwa wani ramadanan – da kowanne dalili – ramuwa da ciyarwa sun wajaba a kan sa bisa ihtiyadi, haka ma idan ya sha azumin ne da gangan kaffdarar karya azumi na kan sa. *(M: 1052): In rashin lafiya ya sanya shi rasa azumin ramadana uku ya wajaba ya ciyar a na farko da na biyu, haka nan idan ya wuce zuwa ramadana hudu, sai ya ciyar a na biyu da na uku, haka nan abun zai ci gaba, ba a yin kaffarar ciyarwar azumin wata daya a irn wannan yanayi. *(M: 1053): Za a iya ciyarwa tswon kwanaki da yawa cikin wata daya haka nan tsowon watanni idan za a iya ba da ita ga mutum daya. *(M: 1054): Bai wajaba mata ta ciyar wa mijin ta ko miji ya ciyar wa matar sa, ko ciyarwar iyali ga uban iyalin, ko ciyarwar wanda ake ciyarwa ga mai ciyarwar. *(M: 1055): Kimar kudin abin da za a ciyar baya isuwa a matsayin ciyarwa, bayar da ainihin ciyarwar ake son yi shi ne a bada abincin, haka abin ya ke a kaffara. *(M: 1056): Ya halasta a shan azumin nafila har zuwa magriba, amman bai halasta a sha ramuwar ramadana ba bayan zawali sai idan a kan sa ramuwar ta ke, kamar yadda ya gabata in ya na da kaffara, duk da cewa ihtiyadin lazimci ba a son karya azumin bayan zawali. *(M: 1057): Mai ramuwar azumi ba ya riskar da azumin ga wanda a ke ramawa a cikin haramci da kaffara (ma'ana duk wani hukuncin da kan iya hawa kan wanda ke rama azumin da ya sha), duk da cewa ihtiyadi shi ne ya riskar da su ga wanda a ke ramawa. *(M: 1058): Ihtiyadin wajabci an so kan waliyyin mamaci – shi ne yaron da ya girma lokacin mutuwa – da ya rama azumin da ya wuce baban sa wanda uzuri ya hana shi yi sanda ya ke raye, amman fa idan yaron ya cika mukallafin da zai iya azmuin domin babu haka ga – yaro ko mahaukaci – kuma ya zama wanda zai iya cin gadon uban bayan mutuwar sa ba wanda sharia ta hana ya gaji uban sa ba kamar wanda ya kashe uban ko ya bar addini ba idan kuwa akwai dayan hakan bai wajaba ya ramawa uban komai ba. *Idan azumin da ya wuce baban na sa bisa ganganci ne ko da barna ta hanyar hanyar dorawa kan sa jahilcin hakan a nan ba abin da ya doru a kan waliyyin na sa na kowane uzuri ko ramuwa, haka nan idan abin da bai wajaba ya rama ba ya wuce shi kamar ya mutu cikin rashin lafiyar da ya bar bashin ibada ta sababin wannan rashin lafiyar a nan ramuwa ba ta wajaba a kan sa ba. *(M: 1059): Ihtiyadin mustahabbi an so gabatar da babban namiji a 'ya'ya a dukkan bangarorin gado – bisa jerin girma wajan gadon – ga babban da/yaro kamar yadda mu ka fada a (M: 1058) da ta gabata, kamar yadda yake ihtiyadin wajibi a riskar da uwa ga/kan uba. *(M: 1060): Anso bisa ihtiyadi gabatar da babban namiji cikin dukkan bangarorin gado – bisa jerancin gado – ga babban da namiji cikin hukuncin da ya gabata, kamar yadda ihtiyadi ne gabatar da uba kan uwa. *(M: 1061): In da ya san akwai ramuwar azumi kan marigayin uban sa sai ya yi kokwanton shin ya rama kafin ya mutu ko a a to ihtiyadi na wajibi shi ne ya ramawa uban azumin. *Hukuncin wannan ya gudana a babin salla a wasu mas'alolin da su ka ta'allaka da tsayawa mamaci kan abin da ya wuce shi domin duk sun yi kama da juna a ma'anar tsayawa lamarin mamaci. *(M: 1062): Wanda ya mutu da bashin azumi a kan sa za a iya ciyar da mudun abinci daya kowace rana maimakon ramuwar, ba laifi idan an fitar da abincin ko kudin sa cikin abin da mamacin ya bari na gado idan magada su ka yadda, a nan ne ba ramuwa kan waliyyin mamaci sai dai ihtiyadi shi ne a isu da ciyar a rama ya fi. *Tabbatar Kamawar Wata *Wata na tabbata ne da ilimin da danganci gani ko labarai daga wuraren mutane da yawa a wurare daban daban da makamancin haka, ko nutsuwar da ta danganci yaduwa daga mabubbugar hankali, ko cikar watan sha'aban kwana talatin sai ya zama washe gari za ta kama ramadan, kwanan talatin na watan ramadan sai ya zama washe gari watan shauwwal, shaidar adalai biyu, ba ya tabbata da shaidar mata, shaidar adali daya ko da da rantsuwa, zancen masu taurari, ko buyan sa bayan shafaki da ke nuna tun jiya ya kama, shaidar adalan da ba gani su ka yi da idon su ba, ganin sa bayan zawali da ke nuna yau watan ya/zai kare, ganin watan ya yi cycle wanda hakan na hukunta tun jiya ya kama, hukuncin hakimin gari idan bai san kuskuren sa ko na wanda ya dogara da shi ba, na'am idan hukuncin sa ya tabbata ta ingantacciyar hanyar da za a nutsu ko ta nutsatstsiyar hanyar shi ma ya zartar da hakan sai a doru/jingina da hukuncin na sa.

Azumi na daga cikin mustahabbai karfafa, an rawaito cewa garkuwa ne daga wuta, zakkar jiki ne, bawa na iya shga al'janna sabida shi, baccin mai azumi ibada ne, nunfashin sa da shirun sa tasbihi ne, aikin sa karbabbe ne, addua'r karbabbiya ce, warin bakin sa wajan Allah (s.a.w) ya fi kamshin turare, mala'iku na yi masa addu'a har ya gama, ya na da farin ciki kala biyu farin ciki yayin buda bakin sa da farin ciki yayin haduwa da ubangijin sa. *(M: 1064): Daidaikun azumin nafila na da yawa, an karfafa son yin azumin kwana uku cikin kowane wata, mafi falalar sa an fo son ya zama cikin alhamis din farkon kowane wata, da ta karshen sa, da larabar farkon goman tsakkiya, azumin ranar ghadir domin ya yi daidai da – kamar yadda ya zo cikin ruwayoyi – hajji da umra dari zababbu karbabbu, da azumin ranar da aka haifi Manzon Rahama (SAW) da ranar aiko shi (SAW), da ranar (da aka) shimfida kasa – ita ce ranar ishirin da biyar ga zulkida – da ranar arfa ga wanda azumin ba zai gajiyar da shi wajan ibada ba amman da sharadin rashin kokwanton kan wata, Ranar mubahala itace ranar ishirin da hudu na zulhijja, watan rajab, watan sha'aban, da wasu ranakun da su ke da falala bisa ydda wasu ke gani hakana fifikon wasu kan wasu shi ma kamar yadda wasu ke gani, ranar da ake kira da ranar nuuruz (ranar farko ta shekarar shamsiyya wadda ta yi daidai da 21 na kowane March, ranar farko ta biyu da ta bakwai cikin watan muharram, uk ranar alhamis da juma'a, matukar ba ta a ranar idi ba. *(M: 1065): An karhanta azumi cikin: Azumi ranar arfa ga wanda ya san zai iya gajiyar da shi wajan yin addu'a, da ranar da a ke tsananin kokwanton kan shin idin karamar salla ne ko karshen ramadana, azumin bako na nafila ko na wajibin da ba a aiyyana lokacin yin sa ba idan ba izinin wanda ya sauke shi, da azumin yaro na nafila in ba izinin uban sa. *(M: 1066): Ya haramta azumi ranar idi, da ranar tashrik wato ranar 13, 14 da 15 da zulhajji ga wanda ya ke a Minna da niyyar hajji ya ke zaune ko kuwa, da ranar da ake kokwanton cewa shin cikin ramadana ne ko shauwal, da bakancen haram shine kamar ya yi bakancen aikata haramun domin godiya, ba laifi ga azumin tsawa, azumin dore shi ne azumin dare da yini har zuwa farkon wani daren, azumin kwana biyu ba tare da an sha ko ci wani abu a tsakani ba, ba laifi ga jinkirta buda baki har zuwa dare na biyu idan bai da niyyar wani azumin a washe gari, ihtiyadin mustahabbi ba a son kai azumi zuwa dare na biyu an so a ci ko a sha wani abu. *(M: 1067): Ihtiyadin mustahabbi an so mace kada ta yi azumin nafila ko na wajibin da ba ta aiyyana lokacin sa ba sai da izinin mijin ta duk da cewa ya halatta in har ba zai shiga hakkin mijin na ta ba, kada ta tsallake ihtiyadi matukar ya hana ta idan ba zai takura hakkin sa ba.